Խնձրիստանի Ջուխտակ եկեղեցին
Եկեղեցին կառուցվել է 12-13-րդ դարերում և գործել է մինչև 17-րդ դարը։
Հետագայում ծառայել է որպես սրբատեղի մինչև 2023 թվականը։
Ջուխտակ եղցին գտնվում է Խնձրիստան գյուղից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, իսկ հարևան Խաչենից՝ 1,3 կմ արևմուտք՝ անտառապատ բլրի գագաթին։
Մատուռի մոտ տարածվում է միջնադարյան գերեզմանոցը։
Հավանաբար այն կառուցվել է 13-րդ դարում արդեն իսկ ձևավորված գերեզմանոցի տարածքում։
Դրա մասին են վկայում հուշարձանի պեղված և բացված փլատակներից գտնված խաչքարերի բեկորները, որոնք օգտագործված են եղել որպես շինաքար
(հայտնաբերվել են պեղումների արդյունքում)։
Հնավայրը կոչվում է Ջուխտակ եղցի, սակայն տարածքում պահպանվել է միայն մեկ մատուռ։
Տեղի բնակչության մոտ առավել հայտնի է Մեծ Նան և Փոքր Նան անվանումներով։
Մեծ Նան անվանումը տրվել է մատուռին, իսկ Փոքր Նանը՝ մատուռից մոտ 300 մ հյուսիս-արևելք գտնվող գերեզմանոցի խաչքարին։
Հուշարձանը պահպանվել է կիսավեր վիճակում․ կանգուն են պատերը՝ 1,5-2 մ բարձրությամբ։
Քանդված են թաղածածկի արևմտյան և մասամբ արևելյան հատվածները։
Աննշան պահպանվել է Խորանի գմբեթարդի թաղածածկը։
Ուղղանկյուն հատակագծով, 115 սմ միջին հաստությամբ պատերով միանավ փոքրիկ շինություն է։
Արևելյան հատվածում պայտաձև հատակագծով խորանն է, որի բեմը չի պահպանվել։
Խորանի կենտրոնում է տեղակայված միակ փոքրիկ լուսամուտը, իսկ ավելի ձախ՝ հյուսիսային պատին, կա մեկ ուղղանկյունաձև խորշ։
Մուտքը բացված է հարավային կողմից, չունի գեղարվեստական հարդարանք։ Վերնամասում, որպես բարավոր, օգտագործված է մեծաչափ երկարավուն սալաքար։
Հուշարձանի տարածքում հնագիտական ուսումնասիրություններ են կատարվել 2012 թվականին։
Տարածքը մաքրվել և բարեկարգվել է։ Փլատակներից ի հայտ են եկել խաչքարերի բեկորներ, մեկ խաչքարի պատվանդան, որոնք տեղադրվել են մատուռի խորանում։
Ըստ հնագետ Գագիկ Սարգսյանի՝ հուշարձանը եղել է կղմինդրածածկ, և դատելով կղմինդրների բեկորների աննախադեպ առատությունից, ձևերի բազմազանությունից
և տարբեր ժամանակների նմուշների առկայությունից՝ կարելի է ենթադրել, որ կղմինդրե ծածկը բազմիցս լրացվել ու ավելացվել է, ընդ որում՝ ժամանակագրական զգալի
ընդհատումներով:
Համաձայն հնագիտական ուսումնասիրությունների՝ հաստատվել է, որ սրբատեղին շարունակական գործել է մինչև 17-րդ դարը։
2012 թվականին Արցախի Հանրապետության Զբոսաշրջության վարչության նախաձեռնությամբ իրականացվել են հուշարձանի պեղման և մաքրման աշխատանքներ։
Ուսումնասիրությունը կատարել է հնագետ Գագիկ Սարգսյանը։
Մատուռի չափագրություններն իրականացրել է վերականգնող-ճարտարապետ Սամվել Այվազյանը։
Փլատակներից հայտնաբերվել են խեցեղեն անոթների սակավաթիվ բեկորներ, որոնք վերաբերում են 13-17-րդ դարերին:
Ի հայտ են եկել խաչքարերի փոքր բեկորներ, որոնք տեղադրվել են մատուռի խորանում:
Հայտնաբերվել են նաև տարբեր ժամանակաշրջանների թրծակավե կղմինդրներ։
Կարևոր է Արցախի Ասկերանի շրջանի, ինչպես նաև Խնձրիստան, Խաչեն գյուղերի պատմամշակութային միջավայրի ուսումնասիրության համար։
Սկզբնաղբյուր՝ monumentwatch.org
