Գիշերները տղամարդու նման էի քայլում, իսկ ցերեկը դեմքս վերքերով էի պատում, որ ինձ ձեռք չտային

Փ.Ֆաբրիքթորյանի պատմությունը

1915 թ., Խարբերդ

Ցեղասպանությունը վերապրած Փ.Ֆաբրիքթորյանը պատմում է, որ Խարբերդն ու  շրջակա գյուղերը թուրքերը պաշարել են ու բազմաթիվ ազդեցիկ, խելացի,կուսակցականմարդկանց  դաժան ծեծի ենթարկել: Գիշերները մոտ 1500-հոգանոց մարդկային խմբեր տարել են անհայտ ուղղությամբ ու աննկարագրելի տանջանքների ենթարկել, ապա սպանել: Հայիարյան գետեր են հոսել: Ինքը ականատեսը գիշերները տղամարդու նման է քայլել, իսկ ցերեկը դեմքը վերքերով է պատել, որ իրեն ձեռք չտան, գրում է armeniangenocide100.org-ը:

1915 մայիս 1-ին Շաբաթ օրը յանկարծ Խարբերդ իւր գիւղերով պաշարեցին և բազմաթիւ անձեր, մասնաւորապէս, գիտուն, ազգասէր, կուսակցական պետեր բանտարկեցին ու սոսկալի ծեծերու ենթարկել սկսան: Բանտի չարչարանքը աննկարագրելի է, ոմանք կը ծեծէին, կը տանջէին և մօրուքի թելերը մէկիկ-մէկիկ կը քաշէին, մէկ քանիներու ալ ոտքերուն եղունգները կը քաշէին ու յետոյ ոտքերը կը դնէին տաք ջուրի մէջ ու կը սկսէին ջուրը դրուած փայտով զարնել անոնց առանց եղունգի, ուռած, արիւնթաթախ, տաք ջուրի մէջ նրբացած ոտքերը: Չեմ կրնար թուել հարուածներուն թիւը: Եթէ մէկը յոգնէր, միւսը կը սկսէր զարնել: 

Երբ մարդոցմէն գաղտնիքներ չէին կրնար առնել` կը դառնային կիներուն և կը սկսէին նոյնը ու աւելի նեղութիւններ անոնց ալ տալ:Պղնձէ պնակներ փուռը կը ձգէին, լաւ մը կարմրցնելէ յետոյ, կիներուն կուրծքերը մէջը կ՚առնէին, ոմանց ալ գլուխները կ՚ածիլէին և նոյն ամաններէն գլուխները կը ձգէին ու կը սկսէին խանձել,մինչև որ ըսէ ամուսնոյն զէնքերուն տեղը: Բայց նոյն համբերութիւնը ու հաւատարմութիւնն ալ կիները ունեցան, առանց ոևէ մէկ գաղտնիք յայտնելու: 

Միայն ամենէն վերջն էր, որ աքսորուելու հրամանը ելաւ: Թուրք պաշտօնեաներ այնքան խելացիութեամբ և խոհեմութեամբ կը վարուէին հայոց հետ, որ մարդ անկարող կ՚ըլլար գիտնալ, թէ աքսորելու տակ ի՞նչ գաղտնիք կար: Ամէն գիշեր ժամը-6-ի ժամանակները հազար հինգ հարիրի չափ անպաշար, անհագուստ կը շղթայէին և կը ղրկէին, բայց թէ ո՞ւր և ո՞ր կողմ ղրկելնին, չենք գիտեր: Ասատուր Ասատուրեան, որ կը պատմէ իւր տեսածները թէ ինչ կերպով, ինչ չարչարանքներով կը մեռցնէին: Կ՚ըսէ, որ մաս մը երիտասարդներ, կապուած, ձորը իջեցնելով, հրամայեցին առաջինին, որ բայով բանայ իւր գերեզմանը և կենայ վրան: Ինչ որ կը հրամայէին, անմիջապէս ի գործ կը դնէին: Յետոյ գնդակ մը կուրծքին կը ձգէին իրեն բացած փոսին մէջ և երկրորդին կը հրամայէին, որ ծածկէ առաջնոյն վրայ և բանայ իրենը: Այսպէս ամէնը, շարուած, կը սպասէին իրենց կարգին: 

Ուրիշ խումբ մըն ալ, ամէնը կապուած, նստեցուցին և կացինները վիզերնուն տուին ու գլուխնին մէկ կողմ հանեցին, նաև ուրիշներու ալ մէյ մը ձեռքը, մէյ մը ոտքը կամ վիզը կտրտելով կը մահացնէին, մաս մըն ալ միայն քարկոծելով մեռցուցին: Ան, որ քարկոծուած խումբէն էր, իբրև մեռել պառկած մնացած էր, արդէն արիւնահոսութիւնը այնքան շատ էր, որ ամէնը արիւնաթաթախ եղած էին, անանկ, որ չեն կրցեր գիտնալ, թէ ողջ է: [Ան] կ կ՚ըսէ որ հայ արեան գետակներ կը հոսէին ձորերու մէջ: Մաս մըն ալ պատանիներէն աղիւսի նման շարելով` սղոցները վիզերնին դրեր են ու փայտի նման սղոցելով գլուխները վար ձգած են: 

Մեզ յունիս 14, Շաբաթ օրը աքսորեցին դէպի Ուրֆա: Մէկ օրէն կարելի էր Իզօլի ըսուած գիւղը երթալ, բայց հինգ օրէն գացինք: Հոդ Եփրատ գետը կը հոսէր մեր առջև, որուն մէջը դիակներ կը տեսնէինք, զոյգ-զոյգ կապուած կու գային: Մէկ քանի օր հոդ մնալէ յետոյ ատկէ դէպի Մալաթիա ուղղուեցանք: 

Սկսան կառքերով ճամբորդողները մէկիկ-մէկիկ տանիլ և անոնց մէջը եղող մարդիկը, տղաները մինչև տասը տարեկանը առնել ու մնացորդ կիները զօրքերու յանձնել, որ տանին պանդոկները: Ի~նչ անտանելի վայրկեան, ամէնը իրենց սիրելիներուն կը կանչէին: Հայրը՝զաւակէն, կինը՝ ամուսինէն, մայրը՝ տղայէն կը զատէին: 

Ես, որ տակաւին երեք տարի էր ամուսնացած էի, զաւակ ալ չունէի, միմիայն սիրական պաշտելի մը՝ որուն կեանքս տալու պատրաստ էի ամէն վայրկեան, չեմ գիտեր, ինչպէ՞ս տարին ինձմէ և ի՞նչ եղաւ,  միայն այն գիտեմ, որ երբ սթափեցայ, միայնակ էի տասնըչորս տարեկան քրոջս հետ: 

Մայրս ու ազգականներս ուրիշ պանդոկ տարուած էին: 

Հաջորդ օրը Ուրֆա ճամբորդցինք:  Առաջին օրը քանի մը ժամ քշելէ յետոյ նստեցուցին ամայի ձորի մը մէջ և սկսան խուզարկութեան: Միշտ կը մերկացնէին և նոյն իսկ մարմնոյ խորշերը կը նայէին` միգուցէ դրամ պահուած ըլլար: Այսպէս մինչև գիշեր կը շարունակէին, անկէ յետոյ ալ կը սկսէին կոյս աղջիկներ փնտռել: 15 զօրքերու համար մէկ աղջիկ կը տանէին և 2-3 ժամ յետոյ գրեթէ կիսամեռ կը վերադարձնէին: Այսպէս շարունակեցին, մինչև որ ալ 8-10 տարեկանէն վեր կոյս աղջիկներ չմնացին ու յետոյ սկսան կիներուն ալ, անանկ, որ հասարակ գործ մը դարձած էր:

Ցերեկները ճամփորդութեան ժամանակ պզտիկները մայրերէ կառնէին, եթէ քանի մը ոսկի վճարելիք ըլլային կրնար ըլլալ, որ միայն ծեծելով կամ վիրաւորելով դարձուցնէին մօրը, իսկ, եթէ դրամով չգնէին, կը դնէին մօրը գրկաց մէջ ու կը կտրէին: Շատեր ալ ճիշտ թռչունի նման վիզերէն կը քաշէին ու գլուխը մէկ կողմ կը ձգէին: Այն կիները, որ յղի էին, ամէնը մէկ կողմ կը հաւաքէին, պառկեցնել կու տային ու կը սկսէին ձիերով անոնց վրայէն քալել: 

Ես զաւակ չունենալու բարեբաղտութիւնը ունենալու համար կարող եղայ ազատիլ: Ինչպէս առաջ ըսի, մէկ քոյրս ալ ինծի հետ մնացեր էր, ան ալ շատ դժուարութիւններ քաշելով ազատեցի: Շատ գիշերներ դրամով ծեր կին մը կը գտնէի, քոյրս մահիճի տեղ գետինը կը փռէի, այն կինն ալ վրան կը պառկեցնէի, այսպէս կանցունէի շատ գիշերներ, շատ գիշերներ ալ տոպրակի մէջ դնելով բերանը կը կղպէի ու բարձի տեղ գլխուս տակ կը դնէի: Եթէ ըլլար, որ անշունչ խեղտուէր ալ, հոգս չէր, քանի որ պատիւն ապահոված էի: Ես ալ արդէն ամէն գիշեր տղու ձևով կ՚անցընէի, իսկ առաւօտները վէրքերով կը լեցնէի դէմքս ամէնը, անանկ, որ նայելու նոյնիսկ կը գանէին4: 

Այսպէս գրեթէ ամիս ու կէս շարունակեցին, անկէ յետոյ ալ սկսան գրեթէ մերկացնել բոլորովին: Քիչ չանցած, մերկերուն մարմիններուն վրայ վէրքեր բացուեցան, որդնակալեցան:

Վերջապէս այս-այն հալածանքներով կրակով ու կսկիծով հասցուցին մեզ Ուրֆա: երբ լսեցի, որ դեռ Ուրֆա ալ պիտի չձգեն, անմիջապէս միջոցներու դիմեցի պանդոկէն դուրս նետուելու: Մարդ մը ղրկեցի գերմաններուն լուր տալու մեր գալը: Ես ալ գերմաններու աշակերտուհի ըլլալու բարեբախտութիւնը ունենալուս համար շուտ լսուեցաւ ձայնս: Եկաւ գերմանուհի մը և բժիշկին խօսեցաւ, որ մեզ հիւանդ հանէ հիւանդանոցը տանելու համար: Վերջապէս յաջողեցաւ զիս, քոյրս և ուրիշ մէկ-երկուք ալ տանիլ հիւանդանոց: Հոն քանի մը օր մնացինք, բաւական կազդուրուեցանք: 

Գերմաններու հիւանդապահները շատ անգամ կու գային կին վիրաւորներու նայելու: Ըսի իրենց, որ հետևեալ օրը, եթէ կարելի է, ձեռք մը հիւանդապահի զգեստ բերեն հետերնին: Խօսք տուին և միւս օրը բերին, ես ալ անմիջապէս հագուեցայ ու սկսայ իրենց նման վէրքերու նայիլ: Այսպէս յաջողեցայ դուրս ելլել: Հետևեալ օրն ալ նոյն ձևով յաջողեցայ քոյրս դուրս բերել, ու սկսանք արաբի և թուրքի ձեռքերէ հայերէն կողոպտուած պաշարները առնել ու պանդոկը մնացող հայ վիրաւորեալներուն համար կերակուր պատրաստել: Ցանկացանք փախչիլ Ուրֆա, բայց ճանապարհին արաբները քոյրս փախցուցին: Գացի քոյրս փնտրելու:  Յանկարծակիի եկայ, երբ քրոջս տեղ մօրմէս լուր առի, որ քիւրտի մը շնորհիւ Մալաթիայէն ետ գացած է իւր մնացած 5 պզտիկներով: Երբ այս լուրը առի, ալ չուզեցի մէկ վայրկեան սպասել, անմիջապէս հոս-հոն բարեկամներու դիմեցի, որոնց շնորհիւ կառապան մը գտայ և նոյն գիշեր կառավարութենէն գաղտնի մեկնեցայ և  անվտանգ հասա սիրելիներուն քով: 

Ամուսինիս և իւր եղբայրներուն և եղբօր որդիներուն թիւէն, որ 50-ի մօտ էր, այսօր միայն ես և երկու պզտիկ տղաներ կ՚ապրինք:

ՀԱԱ, ֆ.221, ց.1, գ. 381, թթ.14-22 շրջ.,բնագիր, ձեռագիր:

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ, փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 294 – 305:

Աղբյուր` armeniangenocide100.org