Աքսորի ճանապարհից հիշում եմ 4 կողմից քամու բերած դիերի հոտը

Արաքս Մկրտչյանի վկայությունը

Տիգրանակերտ

Տիգրանակերտցի Արաքս Մկրտչյանը  Խարբերդի ամերիկյան «Եփրատ» քոլեջի շրջանավարտ էր: Պատմում է, որ երբ քոլեջի տնօրենին հայերը խնդրել են ամերիկացիներին տեղեկացնել իրենց դեմ թուրքերի վայրագությունների մասին, մերժվել են՝ ցինիկհիմնավորումով: 1915-ի մարտին դիմադրություն կազմակերպելու հնարավորություն ունեցող բոլոր հայերին ձերբակալեցին, մեղադրեցին կուսակցական լինելու մեջ, բայց թե քոլեջի պրոֆեսորները, թե քաղաքի մեծամեծները հեռու էին կուսակցականությունից: Օրեր անց 3.000 տղամարդ աքսորվեց, ապա լուր տարածվեց, թե հասել են Արաբիա և կանանց էլ պետք էտանեն նրանց մոտ: Աքսորի ճանապարհից 21 ամյա աղջիկը հիշում է 4 կողմից քամու բերած դիերի հոտը: Եվ այս ամենի կազմակերպիչներից  մեկն Էնվեր փաշան էր, որի կյանքը հայերը երեք անգամ փրկել են, գրում է armeniangenocide100.org-ը:

Արաքս Թովմաս Մկրտիչեան, տիգրանակերտցի, Խարբերդի Ամերիկեան «Եփրատ» գոլէճի, նաև Կեսարիոյ ամերիկեան մանկավարժական դպրոցի շրջանաւարտ, 21 տարեկան (իր ձեռագրէն արտատպուած):

Հայրս Տիգրանակերտի անգլիական հիւպատոսարանին թարգմանն էր, վերջերս անգլիական հիւպատոսի պաշտօն տրուեցաւ, մէկ ամիս չանցած Թիւրքիոյ պատերազմէւ սկսելուն իր կառավարութենէն կանչուեցաւ: Մայրս` Եսթեր, նոյն գոլէճի շրջանաւարտ, մեր կրթութեան ցանկացող, եր­կու տարիէ ի վեր մեզի հետ կը բնակէինք Խարբերդի գոլէճին մօտերքը: Հօրմէս հեռու ըլլալով` չկրցինք իրեն ընկերանալ, ուստի մեզ Խարբերդի ամերիկեան հիւպատոսին յանձնած էին: 

Հօրս պաշտօնը որևէ մէկուն չյայտնեցինք, ամբողջ ընտանեօք այնքան ծածուկ կապրէինք, որ կառավարութիւնը ուշ չդարձնէ: 

Խարբերդի հայութիւնը ամէնայն հանդարտութեամբ իր գործով կը զբաղուէր, զինուորցուները կը զինուորագրուէին, հարուստները փրկանք կու տային, մնացածները իրենց ապրանքներով, փոխագրութեան միութույներով ու բաց շտեմարաններով միշտ պատրաստակամ օգնելու կառա­վարութեան (յօժար կամ անյօժար խմբեր չէ): 

Խորամանկ գերմանացիները յաջողեցան համոզել նաև «Եփ­րատ» գոլէճի նախագահ պրն. Ըրնեստ Սիքսը, որուն տիկինը նախապէս թրքասէր լինելով, չուզեց լսել հային լացը ու նախընտրեց Խարբերդէն հե­ռանալ: Ողջերթի ատեն հայերը կը խնդրեն, որ Ամերիկա իմացնեն իրենց կրած տառապանքը, պրն. Սիքս կը պատասխանէ պարզ կերպով. «Եթէ անոնք ձեզի չընէին, դուք անոնց պիտի ընէիք»: Այս անլուր յայտարարու­թեան բանալին պէտք է փնտռել գերման միսիոնարներու շէֆ պրն. Էհմանի մօտ, որը միայն կրնայ պատասխանել նաև, թէ ինչպէս երաշխաւորեց հայի ազատութիւնը, ապահովութիւնը և հաւաքեց հայի ապահովութեան գրա­ւական զէնքերը: 

1915-ին մարտ ամսուն շաբաթ կէս օրէն յետոյ մեր փողոցով անցուցին «Եփրատ» գոլէճի թանկագին բրոֆ. 3. Պուճիգանեանը, ժանտարմներով և ոստիկաններով շրջապատուած: Նոյն ժամուն քաղաքին յայտնի անձնաւորութիւններն ալ ձերբակալուեցան: Ժամանակ լուռ անցաւ բանտարկութիւններէն յետոյ, որ ատեն հայ զինուորները բանակէն հանուելով, «գոր­ծաւոր բանակ» անուան տակ, ճամբաներու շինութեան ղրկուեցան խիստ հսկողութեան տակ: Յետոյ սկսաւ զէնքերու հաւաքումը. որսի հրացան ունեցողն իսկ յանձնեց կառավարութեան, զէնքի վաճառականներ, որոնք կառավարութեան արտօնութեամբ առևտրականներ էին, ասոնց ընդդիմութեան յանձնեցին, որոնք հաշտուեցան ազգային ինքնապաշտպանութեան զէնքերու թւոյն: Բանտարկեալները սկսան խոշտանգել, որ զէնքերնին յանձնեն, չունեցողները ծախու կ՚առնէին կը յանձնէին, որպէսզի բանտի անողորմ նեղութիւններէն ազատին: Կառավարութիւնը սկսաւ ստիպել բանտարկեալներուն, որ կուսակցական ըլլալնին խոստըվանին և կուսակ­ցութեան գաղտնիքները տան: Մեր բրոֆեսորները ո՛չ միայն կուսակցական չէին, այլ միշտ աշակերտները հեռու կը պահէին կուսակցութիւներէ: Նոյնպէս քաղաքին մեծամեծները հեռու էին կուսակցութենէ, քանի մը երիտասարդներ կային միայն կուսակցականներ: Երբ կառավարութիւնը տեսաւ, թէ իր զրպարտիչ գրուածքները չեն ստորագրեր, օրինակ, թէ «Մենք՝ հայերս, 5-75 տարեկան, արական թէ իգական, քօմիթէի անդամներ ենք, կազմ և պատրաստ ոչնչացնելու թուրքերը, արականները` զէնքե­րով և իգականները` ածելիներով», սկսաւ չարաչար տանջանքներու ենթարկել զանոնք: Բրոֆեսորներուն եղունգները քաշելով կ՚ըսէին. «Այն ճառերը այստեղ արտասանեցէ՛ք, գրեցէ՛ք»: Գլուխներուն վրայ կարմրցուած թաս կը դնէին, պեխ, մօրուք կը փետտէին, ոտքերնին պայտ կը զարնէին, անութներուն տակ խաշուած հաւկիթ կը դնէին և կը սեղմէին մինչև պաղիլ, արտաքնոցին մէջ գլխիվար կը կախէին և ծեծի տակ կը մարեցնէին, ձեռքներնին գործիքներով դարձնելով մատներնին և ոսկորները կը ճզմէին, կը ջարդէին: 

Մինչ այդ` բրոֆ. Որբերեան ձերբակալուած չէր: Ւրիկուն մը Որբերեանը կը հանեն տունէն, և ոստիկանները կը ստիպեն, որ պատ[ուելի] Ամիրխանեանին երթան: Ան ալ վերցնելով, կերթան բանտ: Անոնց ներկայութեան պրն. Յակոբ Ֆերմանեանը կը խոշտանգեն մինչև կիսամեռ աստիճա­նի, կը դառնան վերոյիշեալներուն և կը յայտարարեն. «Եթէ վաղը թրքա­կան ժամը ութին հայոց բոլոր զէնքերը չյանձնուին, ձեզի ալ այդ վիճակին կը հասցնենք»: Որբերեան ամբողջ գիշեր զառանցանքներով կ՚անցընէ և հեաևեալ օրը, հիւանդացած, կը փոխադրուի Մեզրէի Ամերիկեան հիւան­դանոց, իսկ պատ[ուելի] Ամիրխանեանը կ՚անհետանայ: 

Մանուկ աղա Աղայիկեանը իբր ասորի բանտէն ազատուելէն վերջ, հեծկլտուքով կը պատմէր, թէ իր բարեկամ բրոֆ. Թէնէքէճեանը կառավա­րութեան զրպատագիրը չստորագրելուն համար փողոց մաքրող 15 մարդ­կանց կը հրամայեն անոր բերանը միզել և աղբ խոթել: Խեղճին րնտանիքը անապատները քշելով, բոլորովին մերկ և անօթի, կիզիչ արևին տակ 8-10 օրուայ րնթացքին զաւակները գլուխնին մօրը գիրկը դրած կը մեռնին, մայրն այս ահարկու տեսարանէն սարսափած` մազերը ամբողջութեամբ կը ճերմըկին – կը թափին և ինքն ալ կը մեռնի: 

1915 յունիս 21-ին, «Եփրատ» գոլէճի շրջանաւարտներու քննութեանց սովորական օրը` գոլէճի շրջանը փակելու և արձակուրդները սկսելու կիրա­կի օրը, գիշերով բոլոր բանտարկեալները Խարբերդէն վարը` Մեզրէ փոխադրեցին: Որպէսզի աղմուկ չբարձրանայ` խաբեցին, թէ «գերման պաշտօնեաներ եկած են զիրենք քննելու»: Երեք օր յետոյ 3000 հոգի աքսորեցին: Մեր լսածին նայելով, Առաջնորդը ծառէն կախելով` ողջ-ողջ քերթած են, բրոֆեսորները նաւթով վառած են, մնացեալները գնդակահարած են: Նոյն գիշերը միւնետիկները կը հաղորդէին հրապարակաւ, որ թշնամիէն երեք հազար հոգի ջարդուած են…

Շաբաթ մը չանցած, իգականներու աքսորի մունետիկը պոռաց, իբր թէ արականներէւ Արաբիա հասած են, իգականներն ալ անոնց քով պիտի ղրկ­ուին: Շատեր ուրախութեամբ կը պատրաստուէին անմիջապէս ճամբայ իյնալու: Թէև ոչ ոք տող մը նամակ ստացած էր, միմիայն մունետիկին տուած լուրն էր: Մեր ընտանիքն ալ սկսաւ պատրաստուիլ, նկատի ունենալով, որ Արաբիայէն Գահիրէ շատ մօտիկ է և մենք դիւրաւ կը կարողանանք հասնիլ հօրս, որ այդ քաղաքը կը գտնուէր: Մինչև որ Կարնոյ և Երզնկայի աքսորականներու չնչին մնացորդ բեկորները հասան և պատմեցին իրենց կրած սարսափները: 

Հօրս պատանեկութեան բարեկամ մը Վահաճ, որ թրքաց կրօնապետն ու կառավարական կարևոր անձնաւորութիւններէն էր, լուր ղրկեց մեզի, որ ամէն գնով աշխատինք մնալ և աքսորի չերթալ, եթէ երթանք բոլոր տղաքը կը կորսնցնենք: 

Մօրս հարցումին, թէ «Ինչպէ՞ս կարող ենք մնալ», ան պատասխանեց, թէ թրքանալէն զատ ուրիշ ճար չկայ: Մայրս ըսաւ, որ «Հայը և անոր կրօ­նը խաղալիք չէ, եթէ կարող ես առանց այդ միջոցներուն մեզ ազատել, աղէկ, այլապէս մենք ալ կերթանք» և պատրաստուեցանք: 

13 ոստիկաններով մունետիկ մը եկաւ մեր փողոցը և ազդարարեց, թէ բոլոր տուները բանալու ենք, որ իրեղէնները ծախուին, այլապէս մինչև 24 ժամ բռնի պիտի գրաւուի և չպիտի թոյլատրուի աքսորականներուն ոևէ բան վերցնել հետերնին: Մեր թուրք բարեկամը թելադրեց և դուռերը բա­ցինք, որ քանի մը բաներ ծախենք: Թուրք խուժանը լեցուեցաւ ներս և տունը մաքրեց քանի մը րոպէի մէջ: Մեր թալանուելուն համար ուրախա­ցանք, որովհետև խուժանը միշտ այն համոզման էր, որ շատ հարուստ ենք, այլևս ատկէ յետոյ գիտէին, որ բան չունինք: 

Վահաճը համոզեց գայմագամը, որ մեզ ազատէ, անալ, մեր տունը թանկարժէք իրերը նախապէս առած ըլլալով` 50 ոսկիով գոհացաւ, մօրս պատուիրեց, որ ամբողջ ընտանիքով լուսնալէ առաջ քաղաքէն հեռանանք, առանց երթալիք տեղերնիս իրեն գիտցնելու, որովհետև միւս առաւօտ արևածագին առաջ քաղաքը պիտի պաշարուէր: 

Մենք գիշերով աքսորանքի տոպրակները կախած, ցնցոտիներով փա­խանք Մեզրէ՝ Ամերիկեան հիւանդանոցը: Տօք. Աթքինսըն մեզի ներս առաւ ու պահեց երեք շաբաթ, որմէ յետոյ, երբ ոստիկանական շէնքը պաշարուելուն պատճառաւ ամերիկեան հիւպատոսը մեզ իր տունը փոխադրեց: Ամէն անգամ, որ հովը կը փչէր 1զ-2 ժամ հեռու կոտորուածներուն գարշահոտութիւնը քաղաքը կը լեցուէր: Նոր մորթուողներու արիւնով կազմուած առուները արագօրէն գէւղի գետակը կը հոսէին: Ամէն կողմ կտրտուած թևեր, ոտքեր, գլուխներ կան: Ես շաբաթ մը հիւպատոսարան մնալէ յետոյ Ամերիկեան հիւանդանոց փոխադրուեցայ իբրև գթութեան քոյր: Ինծի սենեակ մը յատկացուցին 8 մահճակալներով, բոլորն ալ թուրք վիրաւոր օֆիցերներ էին: Օր մը, երբ անոնցմէ մէկուն սրունքը կը դարմանէի, կողքի սպային դաոնալով ըսաւ, «Իրաւ, որ նպատակը չէր իգական սեռը լեռները թափել այդ վիճակին մէջ, միայն թէ քիւրտերը չկրցինք զսպել»: Ես ալ չդիմանալով այդ ստութեան, ըսի. «Ատանկ բաներ ընելու նպատակ չունէի՞ք: Միայն հայ աքսորականները մինակ և անպաշտպան չթողնելու համար, բոլոր բանտերու սրիկաները անոնց ընկերացուցիք…»: Ուրիշ օր մը հարիւրապետ մը` Ահմէտ Րիզա, կ՚ըսէր. «Հայերն ալ սկսած են կասկածիլ, թէ իրաւ իրենք յանցաւո՞ր են, պօմպա կամ տինամիթ շինա՞ծ են, կամ թէ ոչ: Խեղճ ապուշներ: Միայն յանցաւորները չէինք կրնար պատմել, եթէ ուզէինք: Այս որոշումը սրուե­ցաւ 4 տարի առաջ, երբ Պօղոս Նուպար փաշան Անգլիոյ փարլամենթին դի­մեց և հայոց հայրենիք խնդրեց: Այս համաեւրոպական պատերազմն ալ լաւ պատեհութիւն մըն էր Քաբիւթիլասիոնը վերցնելով, մեր նպատակն իրա­գործելու: Առաջ ամէնափոքր հող մը, որ անոնց դիպէր, եւրոպական ազգե­րը անոնց տէր ելլելով` մեզի կը ցեցքէին»: 

Թուրքերը շատ անգամ մեզի կ՞ըսէին, թէ «Մենք ինչ ընենք, ձեր քրիս­տոնեայ սիրուած Գերմանը մեզի սորվեցուց ատանկ ընել»: էնվեր ըսուած գազանը (որուն կեանքը երեք անգամ հայերը ազատած էին) գերման սպա­ներու հետ Խարբերդ գալէն մէկ շաբաթ առաջ հեռագրեց, որ ճամբաներու վրայէն հայոց ոսկորները հաւաքեն, որ գերման սպաները չտեսնեն: 

ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 467, թթ. 1-11 շրջ., բնագիր, ձեոագիր: 

Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. Վերապրածների վկայություններ,փաստաթղթերի ժողովածու, հ. 3, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի,Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, ՀԱԱ, Երևան, 2012, էջ 262 -267:

Աղբյուր` armeniangenocide100.org