Ի՞նչն է լուրջ բան, պարոն Բագրատյան, որ մի մարդ ասել է՝ «դուք մահեդակա՞ն եք»

Ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է. 

«Լեզուն չի կարող երկիրը զարգացնել, երկրի զարգացումը կարող է լեզուն հարստացնել:

Էհ, պարոն Բագրատյան, չգիտեմ ինչպես ավելի նուրբ ասեմ. բա ինչպե՞ս անենք, որ վերլուծաբան գիտաշխատողդ կես ժամվա հաղորդման մեջ բևեռային տարբեր փաստարկներով Ձեր իսկ համոզմունքը չքրքրեք: Մեկ ասում եք՝ չթարգմանենք, վերցնենք, օգտագործենք, հետո հինգ րոպե անց նեղվում եք Հայաստանի «ստան» վերջածանցի իրանական լինելու պատճառով, քանի որ Ձեզ հանդիպած մի մարդ այդ «ստան»ի պատճառով Ձեզ զարմացած հարցրել է՝ «դուք մահեդակա՞ն եք»: Բա վերցրել օգտագործել ենք առանց թարգմանելու, ինչու՞ Ձեր քիմքին չի գալիս: Մի մարդ հարցրել է, և Դուք այդքան նեղվա՞ծ եք: Այդ «ստան»ից Ձեր երկիրը Ձեզ համար մահմեդական հոտ ունի և չնայած Դուք մահմեդական աշխարհի հետ հակասություններ չունեք, բայց հետն էլ ավելացնում եք՝ «սա լուջ բան է»: Ի՞նչն է լուրջ բան, պարոն Բագրատյան, որ մի մարդ ասել է՝ «դուք մահեդակա՞ն եք»: Սրան զուգահեռ հետո էլ ավելացում եք, թե այ մարդ, ինչ խորհրդային, ինչ բան, սովեատական էինք, ինչու փոխեցիք խորհրդայինի: «Սովետ»ը ինստիտուտ բառ էր, ո՞վ իրավունք տվեց փոխելու, թարգամնելու: Հիմա քանի՞ մարդ է «սովետ»-ը նույնականացնում ռուսի հետ, էթնիկացնում այդ ինստիտուտ բառը: «Սովետական Հայաստան»ը «Ռուսական Հայաստան»-ի ընկալումներից մեկն է/էր, «Սովետկան Հայաստան»ի քաղաքացին «Իվան» էր նույնիսկ Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական երկրների համար: Գիտե՞ք, չէ, թե այս թեմայով ինչ անեկդոտային իրավիճակների մանրապատում-պատմություններ էին բերում կոմսոմոլի այն երջանիկները, ում հաջողվում էր ԿԳԲ-ի վերահսկողությամբ տուրսիտական այցեր ունենալ Չեխոսլովակիա, Հարավսլավիա, նույնիսկ Լեհաստանից, Բուլղարիայից ետ վերադարձողներն էին մեր «Իվանության» պատմություններին առնչված լինում: Մի ժամանակ «ստան»ն էր որոշում և հատկանշում քաղաքակրթական առաջընթացը, հետո՝ արաբները (Հասան Ջալալյանները Ձեզ փեշքեշ), բյուզանդական «քաղկեդոնությունը» (քաղկեդոնիկ-հակաքաղկեդոնիկ վեճերում կորցրինք միլիոնավոր հայերի, Բյուզանդիայի տարածքում քաղկեդոնացածներին՝ «հայ-հոռոմներին» մեծ հաշվով ոչ հույներն ընդունեցին, ոչ հայերը, նրանք էլ ավելի ուշ իսլամացան-քրդացան, արաբացան, թուրքացան. հենց այստեղ փնտրեք մամիկոնյանների, ռշտունիների, արծրունիների տոհմերի ռամիկ բնակչության մեծ մասին, որովհետև սոցիալական վերնախավը գլխավորապես հունացավ՝ «անտեր» թողնելով ռամիկներին), ավելի ուշ՝ «սովետները»: Հիմա ինչպե՞ս կողմնորոշվենք, ո՞րը թողնենք, որը դեն գցենք, թե՞ հարյուր տարին մեկ, կամ յուրաքանչյուր հեղափոխություն/հեղաշրջման փուլում լեզվի մաքրու՞մ անենք: Օրինակ՝ այսօր «ստան»ը դեն նետենք, «Սովետ»ը վերադարձնենք, «Հայաստան»ը, «հայ»-ը և «հայերենը»-ը մոռանանք, ներքին օգտագործման բառամթերք ներմուծենք «Արմենիան»ն, «արմեն»ը և «արմեները»ը, իսկ վաղը կհարմարվենք վաղվա ընթացիկ քաղաքական պահանջներին: Այդպե՞ս: Երկու սերունդ հետո էլ մեր ժառանգները սկսեն քրքրել պատմագրության էջերը՝ տեսնել հասկանալու թե ինչ եղավ Հայաստանը, հայը, ու՞ր մնաց, ինչու՞ դուրս մնաց պատմության ծիրից, քննարկեն դրա վերաբերյալ տարբեր երկրների մեկնաբանությունները, համադրեն, մի քանիսն էլ գուցե առաջարկեն փորձել ետ վերադարձնել այդ թաքնված փախստականին, իսկ ուրիշնեն էլ իրենց ապրած ժամանակի ընթացիկ քաղաքական ծիրին հարմար նոր անուններ առաջարկեն: Մյուս կողմից հիմա եթե Վրաստանը Ջորջիա դառնանք, մենք դադարելու՞ ենք Վրաստան և վրացի ասել, «Ջորջիա» և «ջորջիաներ» ե՞նք ասելու: Փոլանդը մեր լեզվում դադարու՞մ Լեհաստանի լինել՝ նույն ձեզ դառնություն պատճառած «ստան»ով: Գուցե առհասարակ վերանայե՞նք մեր տեղանվանական համակարգը նաև այլոց նկատմամբ:

«Ապառնում եք», որ առաջիկայում խոսելու եք կրոնի մասին: Եվ հենց առաջին քայլից սայթաքում եք: Մատ եք թափ տալիս, բա թե գիտե՜՜՜ք. լուրջ թեոլոգներ կան ասում են, որ մենք չենք քրիստոնեությունն ընդունած առաջին երկիրը: Է. թեոլոգի ի՞նչ գործն է, թե ով է քրիստոնեությունն ընդունած առաջին երկիրը: Թեոլոգի գործը աստվածաբանական-դավանաբանական խնդիրների քնությունն է, ոչ թե պատմական դեպքերի: Չեմ կարծում, որ հայ ժողովրդի և Հայաստանի ամենաճակատագրական հարցը քրիստոնեության ընդունման առաջնահերթությունների հարցն է, բայց ուզում եմ Ձեզ տեղեկացնել, որ քրիստոնեության ընդունման/չընդունման տաս-տանսհինգ տարիների տարբերության ժամկետի հարցը թեոլոգիական հարց չէ, քաղաքական պատմության հարց է: Մյուս կողմից Ձեր հղած թեոլոգները որևէ բան Ձեր ականջին չե՞ն շշնջացել Աստվածաշնչի և Ավետարանի հայերեն թարգմանությունների մասին: Թե՞ նրանք դրան ծանոթ չեն: Դե հավանաբար դրանք հայերենից պետք է անգլերեն թարգմանել: Բա այսպես կարելի՞ է ամեն ինչ մի կաթսա նետել և խճճել: Քրիստոնեությունից Ձեզ, թվում է, պետք է հուզեր, թե խանգարու՞մ, նպաստու՞մ, կամ չեզո՞ք է այն որպես ինստիտուտ Հայաստանի ներկայիս զարգացմանը: Ձեզ համար ի՞նչ կարևոր է նրա պատմականության հարցը: Ուշ միջնադարի զարգացող կապիտալիզմը Եվրոպայում ընդդիմացամ կաթոլիկությանը որպես տնտեսության պատնեշի և տեղ բացեց բողոքականության համար: Այն նույն բողոքականության համար, որը որպես ուսմունք ծնվել էր Բյուզանդիայում, գլխավորապես հայկական միջավայրում, և որակվել որպես պավիկյան, ապա նաև թանդրակյան աղանդավորական շարժում: Բյուզանդիաից այն դուրս մղվեց արևմուտք և նոր կերպարանք ստացավ: Այստեղ մնացինք «ազգային կրոնի» պահապան, կրող և նաև գերի: Թվում էր՝ Ձեզ պիտի հետքրքրեր կրոնի և կրոնական ինստիտուտի դերակատարությունը որպես «ազգի» զարգացման կամ պահպանողական կաղապարման սոցիալ-տնտեսական միջոց: Բայց ոչ, ինչպես պարզվում է, Ձեզ հուզում է դրա վաղ պատմականության հարցի վերաբերյալ «ճշմարտությունը»: Ինչների՞դ է պետք, պարզապես հանուն «ճշմարտությա՞ն», թե «հայկական բնավորության» բացահայտման:

Վախեցրիք, թե մեր լեզուն «աճել է հարյուր անգամ դանդաղ տեմպերով, քան անգլերենը» (թույլ տվեք հիշեցնել՝ վերլուծաբանին վայել չէ «անգամ» բառի անպատասխանատու օգտագործումը), ամենևեին չփաստարկելով այդ խիստ ուռճացրած «անգամ»ների օբյեկտիվ օրինաչափությունը: Փորձեք, խնդրում եմ, համեմատել համաշխարհային կայսրությունների տարատեսակ հնարավորությունները (անգլերենը կուլ է տալիս և մարսում է հպատակ ժողովուրդների, ԱՄՆում նույնիսկ խեղջ ու կրակ, անհետացող լեզուներով հնդկացիների լեզվապաշարը), անգլերենը թելադրում է գլոբալիզացիոն ողջ գործընթացը (ուտեստով, ֆիլմերով, երաժշտությամբ, տոներով, ամբողջ աշխարհն է սկսել «Հեփի բըր դե թու յու»ով սկսել ընտանեկան համեստ ծննդյան տոնը), չխոսելով արդեն զենքի, տեխնիկական միջոցների, գիտության մասին: ԱՄՆ համալսարանները գլխավորում են ռեյտինգային համալսարանները «անգամ»ներով: ԱՄՆում այս դեպքում իսկապես հարյուրավոր «անգամ»ներով ավելի շատ են ֆինանսավորվում ոչ միայն տնտեսական և ռազմական արդյունավետության գիտական ծրագրերը, այլ նույնիսկ հասարակագիտական, ընդ որում ոչ միայն օբյեկտիվ հասարակագիտությունը, այլև իրեն անհրաժեշտ թվացող սուբյեկտիվ հասարակագիտությունը՝ ձևավորելով, թե ինչ և ինչպես պիտի մտածեն մարդիկ:

Թույլ տվեք հարցնել, Դուք ինքներդ վարչապետության (ի դեպ, չե՞ք առաջարկում պրիմեր մինիստր օգտագործել վարչապետի փոխարեն) տարիներին որքա՞ն գումար եք վերադարձրել դոնոր կամ վարկատու երկրներին՝ նրանց փորձագետներին իրենց լեզուներով մեզ մտածել սովորեցնելու համար: Թա՞նկ էր: Թանկ էր, իհարկե: Այդ գումարները չունեինք, չէ՞, մեր գիտնականներին վճարելու համար: Բայց կզարգանար, չէ՞, լեզուն, եթե վճարեինք: Նույնիսկ առանց այդ նպատակը ձևակերպելու կզարգանար, ուզած-չուզած կզարգանար, նոր գործընթացներ էին, նոր մտածողություն, նոր լեզու էր պահանջում: Նույնիսկ առանց վճարելու էր զարգանում, ստիպված էին, նոր մեթոդներ, նոր տերմիններ էին օգտագործվում:
Դուք խոսում եք հայերեն գիտական լեզվամթերքում փոխառությունների թիվն ավելացնելու մասին: Հիանալի է: Բայց ու՞մ համար: Գիտությունը ներկայումս, միևնույն է, զարգանում է գլխավորապես անգլերենով: Անգլերենով գրվող հոդվածներն ու գրքերն են համարվում հետքրքրություն ներկայցնող: Ոչ միայն համարվում, այլև իսկապես դրանք են կարդացվում: ՀՀ Գիտության Պետական Կոմիտեն նույնպես գիտական գործունեության արդյունավետության չափման կարևոր ցուցանիշ է համարում անգլերեն հրապարակումները: Գուցե իսկապե՞ս գիտությունը դարձնենք բացառապես անգլալեզու: Մեկ է, մեր նման բևեռացվող հասարակությունները «քրմական լեզվի» սուր կարիք ունեն: Ժամանակ առ ժամանակ այդ դերն են կատարել նաև պարսկերենը, հունարենը, ռուսերենը, նույնիսկ թուրքերենը: Հիմա թերևս անգլերենի հերթն է: Այդ դեպքում էլ ինչու՞ զարգացնենք հայերենը, եթե նրա իրական գործառույթի դաշտը օբյեկտիվորեն սահմանափակ է: Կունենաք երկու քրմական լեզու, «օլիգարխերեն»՝ քաղաքական դասի համար, անգլերեն՝ գիտական դասի համար, և մի ռամկական լեզու՝ հայերենը: Գուցե հայերենը պահենք միայն որպես ծածկագիր լեզու՞, ուրիշներից մեզ թաքցնելու համար: Իսկապես, ինչու՞ եք մտահոգվում հայերենի զարգացման համար, եթե նրա գիտա-քաղաքական արդյունավետությունը միայն ներքին սպառման համար է:

Ընթացիկ քաղաքական ճաշակով և զարգման տրամաբանությամբ պայմանավորված բառաստեղծման և այլալեզու բառերի ներթափանցման գործընթացն առանց Ձեր պահանջների էլ անխուսափելի է, այլ խնդիր է, թե ի՞նչ բառեր կստեղծվեն և ո՞ր բառերը կթափանցեն մեր լեզու: Գիտական բառերի համար պետք է գիտությունը զարգանա, պարոն Բագրատյան: Մշակութային լեզվամթերքի զարգացման համար պետք մշակույթը զարգանա: Ոչ թե լեզուն է զարգացնում գիտությունը, մշակույթը, այլ գիտությունը, մշակույթն են զարգացնում լեզուն: Հիմա տնտեսություն և տնտեսագիտություն ունե՞նք, որ տնտեսագիտական լեզուն զարգանա: Լեզվի զարգացման թիվ մեկ նախապայմանը մեր երկրի ընդհանուր քաղաքական, քաղաքակրթական և տնտեսական զարգացումն է, որն իր հետևից կտանի լեզի գործառույթների ընդլայնում, հետաբար նաև լեզվի զարգացում: Լեզուն չի կարող երկիրը զարգացնել, երկրի զարգացու՛մը կարող է լեզուն հարստացնել: Հենց մեր աչքի առաջ լեզու է ստեղծվում՝ «լյուքսենբուրգերեն»: Չկար: Կարելի է ասել՝ ֆրանսերենի ներթափանցումներով գերմանական բարբառ էր: Հիմա, ընդամենը վերջին քսանհինգ տարիների ընթացքում, երբ այդ պստլիկ, թերի կրթությամբ բնակչությամբ, անասնապահական Լյուքսենբուրգը դարձավ Եվրոապայի կարևոր ֆինանսա-տնտեսական կենտրոն, պահանջում է Լյուքեսնբուրգում ապրելու համար լյուքենբուրգերենի քննություն հանձնել:

Եվ սովորում են, հանձնում են այդ քննությունը: Հիմա Դուք ասում եք, որ ԵԱՏՄի կցորդ Հայաստանում, որտեղ անարգել ցատկոտում և վայելքով զբոսնում են գռեհիկ հայալեզու սերիալները, որտեղ մանկական հերոսները ծննդյան տորթերը և շապիկները զարդարող ճապոնական և անգլիական մուլտերի կերպարներն են, որտեղ «համբուրգերները», «չիփսերը», «պիցցաները» ըստ պահանջարկի մրցակցում են «քյաբաբների» ու «լահմաջոների» հետ, տեղ չե՞նք բացում օտարալեզու բառերի համար, թարգմանու՞մ ենք դրանք, ե՞տ ենք մնում համաշխարհային լեզվական զարգացումներից: Տեսեք, հագելի պարոն Բագրատյան, ետ չենք մնում այնտեղ, որտեղ պահանջարկ կա: Գիտության պահանջարկ չկա՝ ետ ենք մնում գիտական լեզվում: Մշակույթի պահանջարկ չկա՝ ետ ենք մնում մշակութային լեզվում: Լեզուն հանգիստ թողեք, մտածեք/մտածենք պահանջարկի ստեղծման մասին: