Իրանցիների ատելությունը թուրքերի հանդեպ հազարամյակի պատմություն ունի
Նախորդ հազարամյակի ընթացքում երկու հարևան իսլամական պետությունների՝ Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև հարաբերությունները տատանվել են խաղաղ գոյակցության և բացահայտ պատերազմի միջև: Այս երկու պետությունների բնակիչները ունեին ոչ միայն էթնիկական և լեզվական տարբերություններ, այլև բաժանված էին իրենց իսլամական հավատքով. պարսիկները շիա էին, իսկ թուրքերը՝ սունի: Իրանի և Թուրքիայի միջև այս բաժանումները շարունակվում են մինչ օրս:
Շատ ընթերցողներ ծանոթ են հակաթուրքական հիշատակումներին արևմտյան գրողների աշխատություններում, հատկապես իրար հաջորդող հայկական ջարդերից և ցեղասպանությունից հետո, ինչպիսին ֆրանսիացի գրող Վիկտոր Հյուգոյի դատապարտող խոսքերն էին. «Այստեղով թուրքն է անցել. ամենուրեք սուգ է և ավեր»:
Այդուհանդերձ, քչերին են հայտնի թուրքերի մասին հիշատակումները պարսկական գրականության մեջ: Պարսկահայ Ռուբինա Օհանյանը, որն այժմ բնակվում է Կալիֆորնիայի Գլենդել քաղաքում, լրացրել է այդ բացը իր՝ «Թուրք անվան և բառի մեկնաբանությունը իրանական գրականության մեջ» խորագիրը կրող գրքում: Օհանյանը մանրակրկիտ ուսումնասիրել և պարսկերենից հայերեն է թարգմանել միջնադարյան մի քանի պարսիկ նշանավոր բանաստեղծների տասնյակ տողեր, որոնք արտահայտել էին իրենց խիստ բացասական տպավորությունները թուրքերի մասին՝ բացահայտելով թուրքերի հանդեպ իրանցիների հակակրանքի խոր արմատները:
Թուրքերի մասին պարսկական հիշատակումները մեզ են հասել մեծանուն պարսիկ բանաստեղծներ Ֆիրդուսուց (10-րդ դար) և Հաֆեզից (14-րդ դար): Թյուրքական ցեղերը առաջին անգամ ներխուժեցին Պարսկաստան 11-րդ դարում, որոնց հաջորդեցին սելջուկները: 13-րդ դարում Իրանը նվաճեցին մոնղոլները, այնուհետև՝ թուրքմենական ցեղերը, որոնք վերջնականապես պարտության մատնվեցին 1592 թվականին: Հետագա դարերի ընթացքում բազմաթիվ պատերազմներ տեղի ունեցան Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև:
Օհանյանն իր գրքում ներկայացրել է 13 պարսիկ բանաստեղծների և գրողների մեջբերումները: Մինչ հայերն իրենց սեփական ողբերգական հիշողություններն ունեն թուրքական բռնապետական իշխանության հետ կապված, հետաքրքիր է իմանալ նաև այլ ազգերի մոտ թուրքերի հետ շփումից առաջացած նույն բացասական փորձառությունները:
Ահա պարսիկ միջնադարյան բանաստեղծների որոշ տողեր, որոնք պարսկերենից հայերեն է թարգմանել Ռուբինա Օհանյանը.
Ֆիրդուսի (925 – 1020 ).
«Ոչ ոք թուրքերից իմաստություն չունի,
Ոչ մի մարդ թուրքին չի հնազանդվի»:
Ասադի Թուսի (11-րդ դար).
«Ոչ ոք չտեսավ թուրքից երբեք հավատարմություն,
Իրանցիներից տեսել են միայն հավատարմություն»:
Խավաջա Աբդուլլահ Անսարի (1006 – 1088 ).
«Զարմանք է, թե թուրքը սիրուց բան հասկանա,
Քանզի թուրքից զարմանքն այն է՝ չթալանի, չգողանա»:
Նիզամի (1140 – 1203 ).
«Արքան անգամ չգիտեր՝ հավատարիմ թուրք չկա»:
Անվարի (12-րդ դար)
«Քանի դեռ չես ճամփա անցել ազնվազարմ նժույգով,
Չգնաս, ճամփան լեցուն է արյունարբու թուրքերով»:
Խաղանի (1120 – 1190).
«Բարեկամաբար արյուն ըմպելն ավանդույթ է հին,
Թուրքն արյունախում է ու չի ճանաչում իր բարեկամին»:
Սաադի (1184 – 1283).
«Այնժամ ղրկեցիր դու մի ուսանող.
Թուրք, որից վատթարը չկա»:
Թուրքերի մասին այս պարսկական նկարագրություններից շատերն այսօր կարող են դիտարկվել որպես ռասիստական, քանի որ դրանք բոլոր թուրքերին անարդարացիորեն պիտակավորում են միևնույն կարծատիպով: Բոլոր ազգերի մեջ էլ կան լավ ու վատ մարդիկ: Սակայն, իրական խնդիրը թուրքական պետության բիրտ քաղաքականությունն է, որ դաժանորեն ճնշել է ազգային փոքրամասնություններին և նվաճած երկրներին՝ հանգեցնելով զանգվածային ոճրագործությունների և ցեղասպանության ընդդեմ արաբների, հայերի, ասորիների, կիպրացիների, հույների և իրանցիների…
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
