Այս երկրում պիտի լինի մեկը, որ ոչ սատանային ծառայի, ոչ էլ Կեսարին …
Նախաբանի փոխարեն:
Էս գիշեր քունս փախավ, գնացի-անցա քո ահնիձորյան-ծմակուտյան սար ու ձորերով։ Հովվաշներիդ փնտրեցի ու չգտա։ Քնած կամ փախած էին։ Կանաչ դաշտդ սեւ ու մութ ամպերով էր ծածկված՝ ոչ ձին կար, ոչ էլ գելը, որ քեզ հավասար ախպերություն էին արել։ Հայրդ հյուսնի իր կացինը ձեռքին խռով ու մտազբաղ էր։ Չճանաչեց։ Բարեւիս հազիվ պատասխանեց։ Կացինը ձեռքին այդպես խռով իր, մեր, թե Նոյի տապանն էր սարքում։ Մայրդ տանն էր։ Հին, մշուշոտ օրերի միջից կարմրաթուշ ու ժպտադեմ, թեւերը քշտած, թին ձեռքին հաց էր թխում տապանի համար։ Էդպես ժպտադեմ էլ դիմավորեց ու հացը թողնելով՝ վարդավառի բլիթ ագդակ) գցեց արաժանով։
– Բա, Հրանտիս ընկերը գա ու առանց հաց ուտելու գնա՞ մեր տնից,- ասաց ու հորդ՝ Իգնատի սարքած նախշազարդ պահարանից հանեց սեղանին դրեց պանդայի լիտրանոցը։ Հայրդ կանաչ դաշտից ձայն տվեց մորդ։- Վեր կաց, աղչի, սելավը վերեւ է բարձրանում։ Տապանի դուռը փակում եմ։ Դու ես մնացել, Անուշավան բիձեն ու Հովհաննես Թումանյանը…
Տան կաղնե սյուները ճռռալով դողում էին։ Որդուդ՝ Դավթի հարսանքի աղբյուրի կողմից խելագար ջրերի ու սելավի շաչյուն էր գալիս ու գնում, անցնում էր Մարցաձորի միջով։ Հազարամյա կաղնիների տոհմն էր Արջաձորում անմռունչ կոտորվում, արմատները ու բները դեմ տված «մաքրության» հեղեղներին ու թավշեկանաչ տերեւներով մեղմ բառաչում էին. «Տե՜ր, բա մեր մեղքը ո՞րն էր»։ Կայծակը տվել ու էլի չէր տապալել կանաչ դաշտի կաղնին, բայց խանձահոտը բռնել էր չորս բոլորը։ Արդեն հեռու-հեռուներից հայրդ էր Նոյի ձայնով կանչում, ահազանգում՝ է՜- հե՜-հե՜-հե՜յ։ Կանչում ու ձայնը խեղդվում էր կանաչ դաշտի մատույցներում։
Եղբայրդ՝ Համոն, տապանից փախել, եկել էր ու աշխատասենյակիդ գրքերը «խեղդված» տեսել եւ Խորենացու պատմությունը («Ողբը») բռնած, հայացքը անց էր կացրել լեռների մեջ մխրճված երկինքը ու Շեքսպիրի բարբառային անգլերենով հարցնում էր լինել-չլինելու մասին։ Բայց հարցն այնքան անտարբեր էր, ողբն այնքան անժամանակ… 100-150 քայլ վերեւ կանաչ դաշտն այլեւս չկար։ Հեղեղը սրբել-տարել էր ամեն ինչ՝ Մարցագետի բերանը տված։ Տարել Դեբեդախառը, Քռախառը՝ վա՜շ-վո՜ւշ-վա՜շ-վո՜ւշ… գնացել-խառնվել էին օվկիանոսներին եւ տապանի հետքերն էին փնտրում իզուր։
Փոքրիկ հովիվը մոլոր նստել էր բաց որձաքարերի վերածված կանաչ դաշտում, պղնձե, թե պղնձագույն մեր արմատներին ու նրանց վրայի ցեխաջուրն ու ժանգն էր մաքրում, իր մեջ ձայն տալով, գոռում էր Խաչատուր Աբովյանի կամ գուցե կանաչ դաշտի քուռակի ձայնով. հեղեղի՞, թե՞ աներեւույթ թշնամու վրա։ Էհե՜յ, էդ ո՞ւմ վրա եք ձեռք բարձրացրել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում։ Գոռում, թե խրխնջում էր, բայց ձայնը խլանում էր, հեռվից տարածված քոչի շների վայրահաչի մեջ, բայց մեջդ էլի վրեժ չկար, Հրանտ։
Ու խիղճդ էլ, ցավոք, այնքան մեծ էր, որ խեղճության հետ էին շփոթում… Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։ Էնքան վրեժ չունեցար, որ ժայռաբեկորիդ, անապատից վարձակալած ավազաքամիներով ուզեցին լռեցնել։ Խիղճդ էնքան մեծ էր, որ ձիու քուռակին ու գայլի թուլին նույն սիրով գուրգուրեցիր։ Ու հիմա էդ թուլեքի վայրահաչից հոգնած, թե զզված (շան մա՞զ էիր կուլ տվել) քարանձավ ես մտել ու իրենց էլ թվում է, թե քարանձավում նիրհողիդ հառաչանքի արձագանքը իրենց վայրահաչն է ու գնալով ավելի են ոգեւորվում։
Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։ Գռի, շան լափի, շնալյուրի սովորական կռիվ ու կաղկանձ է։ Վե՛ր կաց՝ ուսերդ ու յափնջիդ իրարով բեր։ Բա աշխարհում ուղտ լինես ու կուզեկուզ ման գա՞ս։
Բաց նամակի փոխարեն:
Ինչո՞ւ չենք սիրում իրար, Հրանտ (մենք՝ հայերս)։ Ինչո՞ւ պետականորեն քրիստոնեության 1700-ամյակ ենք տոնում եւ եւս այդքան հեռանում պատվիրանների գլխավոր պատվիրանից՝ «Սիրեցեք զմիմեանս»։ Ինչո՞ւ ենք ասում Հայ դատ ու մեզանից տասնամյակներով հեռու վանում մշակույթի լծկաններին։ Ավելի մեծ Հայ դատ կա՞, քան մեր մշակույթը։ Ինչո՞ւ հայ եկեղեցին սեւ սքեմով է անջրպետվում, իսկ իշխանավորն էլ մեքենայի սեւ կամ մգեցված ապակիներով։ Ինչո՞ւ ուղիղ իրար աչքերի չենք նայում։ Ո՞րն է գաղտնիքը, ու ո՞րը մեղքը։ Դո՛ւ զատիր ու բաժանիր իրարից դրանք, Հրանտ։
Դու եմ ասում, որ անջրպետ չլինի նաեւ իմ ու քո միջեւ, որ անջրպետը չլինի գաղտնիքի ու մեղքի նման։ Այդ անջրպետով երկիրը դատարկվում է, զավակներդ հաց հանապազօրյա վաստակելու հույսով փախստականի ցուպը ձեռքներին դեգերում են երկրե-երկիր՝ երեխա պահելու, ուսման տալու, բանակ ուղարկելու, ամուսնացնելու, տեսակդ պահպանելու երազանքով… Ասում ենք՝ փորձություն է, պատվով տանենք ու տանում ենք, դու քոնը, ժողովուրդն էլ իրենը, դու նրա համար ես նեղվում, ջղաձգվում, տաք ու հով լինում, նա էլ՝ քեզ համար։
Նա մեկ-մեկ մռնչում է, մեկ-մեկ հեծկլտում քո անհարմար վիճակներից ու փորձում է այդ ամենը թաքուն տանել եւ չգիտի՝ ստացվում է, թե ոչ։ Դու՝ նույնպես։ Նա հույս ուներ, որ դու բոլորին պիտի Տեր կանգնես։ Երբեք չէր պատկերացնի, որ ներս ու դրսից մարմինդ կծվատեն։ Բայց էդպես է։ Ճակատագիր կոչենք, թե պատմության անիվ։ Մեկ է՝ ոչինչ չի փոխվի նրա համար։ Փառք Բարձրյալին։
Ոչ առաջինն ես, ոչ էլ վերջինը։ Բայց որ քո ձայնը, խոսքը, բառը միշտ վճռական պետք է լիներ, դրանում նա (ժողովուրդը) միշտ համոզված է եղել, որովհետեւ ի սկզբանե էր բանը, բառը։ Իսկ այդ բառը մեծերիցդ մեկ էլ Չարենցը պատվիրեց մեզ ու չընդունեցինք։ Հայտնություն արեց, բայց ժխտեցինք, որովհետեւ ամենադժվարը պիտի լիներ այդ սերնդի համար եւ ամենահեշտն ու երանելին՝ հաջորդ սերունդների։ Եվ այդ բառը միասնությունն ու միովբանիվն էր՝ հավաքական ուժը, որ պատմության քառուղիներում կորցրինք կամ էլ չունեցանք։ Կամ էլ չհամարձակվեցինք ունենալ, մտածելով, որ աշխարհը չի թողնի։
Մտածեցինք ու հավատացինք։ Հավատացինք ու հանգստացանք։ Մինչդեռ աշխարհը պիտի որ երազեր մի ցավոտ տեղ իր մարմնի վրա պակաս ունենալ։ Ուղեղի ցնցում կլիներ, ստամոքսի խոց, թե կույր աղիք։ Մեկ է, ցավ է, չէ՞։ Աշխարհը նույնիսկ եթե չերազեր էլ, կարելի էր այդ երազը հորինել, մանավանդ տխուր եւ դրամատիկ երազ էր, իսկը մեր հոգուն համահունչ։ Մի էդպիսի բան քո գլխով անցել է։ 1989-ի սկիզբն էր։ ԽԱՀՄ ժողովուրդների համագումարի շեմին, որպես մեծ հարգանք ու մեծ պատիվ, բոլոր ստեղծագործական միություններին համագումարի պատգամավորի 10-ական տեղ նվիրեցին։ Մի պայմանով, որ նրանք՝ ստեղծագործական միությունները, էդ 10 ընտրյալներին ժողովրդավարական սկզբունքով իրենց մեջ որոշեին ու ընտրեին։
Հայաստանը ԽԱՀՄ Գրողների միության պլենումին 10-15 պատվիրակով ներկայացավ։ Նրանցից 8-ը իրենք իրենց աոաջադրեցին կամ իրար։ Տիկին Կապուտիկյանին՝ ողորմած հոգի բանաստեղծ Միխայիլ Դուդինը, իսկ քեզ՝ այսինքն` Հրանտ Մաթեւոսյանին, արձակագիր Թիմուր Պուլատովը։ Վերջինս նաեւ ընդմիջմանը մոտեցավ մերոնցից շատերին, առանձին-առանձին խնդրեց՝ ասելով, որ ոչ քրիստոնյա գրողները, առանց որոնց ձայնի առկայության ոչ ոք չէր հավաքի պահանջվող 71 ձայնը առաջին փուլն անցնելու համար, հայերից կողմ կքվեարկեն միայն Մաթեւոսյան արձակագրի օգտին, հետեւաբար առաջարկեց Հայաստանից թողնել հնարավորինս քիչ անուններ։
Անբնական էր, բայց խնդրանքը չլսեցին։ Բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը հավաքեց 43 կամ 34 ձայն, թվերը շփոթում եմ։ Մնացյալ 8-ը եւս այդքան միասին, մի քիչ ավել կամ պակաս, կարեւոր չէ։ Միխայիլ Դուդինը, որ հավաքել էր պահանջված ձայների քանակը, հուզումնալից, պոետին եւ քաղաքացուն վայել ելույթ ունեցավ։ Նա իր վիրավորվածությունը հայտնեց Գրողների միության պլենումին՝ գեղեցիկ սեռի միակ ներկայացուցչին այդ մարաթոնում պակաս ձայներ տալու համար եւ ջենթլմենաբար իր հավաքած 80-ից ավելի ձայները պատրաստակամություն հայտնեց սրտանց նրան հանձնել։
Հուզմունքը՝ հուզմունք, կանոնակարգը՝ կանոնակարգ, դրանից ոչինչ չփոխվեց։ Այսինքն` փոխվեց, բայց մեր բարոյական հաղթանակների թվաքանակը։ Դու՝ արձակագիր Հրանտ Մաթեւոսյանդ, պակաս հավաքեցիր ընդամենը 2 ձայն։ Նախագահողը՝ հրապարակախոս Յուրի Չերնիշենկոն, ավելի ուշ Գրողների միության սրճարանում դառնորեն պիտի արձանագրեր. «Մեծարգո Հրանտ Իգնատիչ, ափսոսում եմ, բայց եթե հայրենակից գրչեղբայրներդ իրենց ձայնը քեզ տային՝ 77- 80 ձայն կհավաքեիր։ Ինչո՞ւ այսպես ստացվեց։ Իսկ դուք մեզանից նեղանում եք ղարաբաղյան հարցում հայամետ կողմնորոշում չունենալու համար…»։ Ապա, շատ շատերից հետո քեզ մոտեցան Վալենտին Ռասպուտինն ու Վասիլի Բելովը եւ մեղավոր ժպտացին։
«Իգնատիչ, մեր ձայներն էլ քոնն են։ Պոետ կամ սենտիմենտալ չենք, որ ամբիոնից ասենք։ Հավատա, մեր ձայները քոնն են, մեր սիրտը՝ նույնպես։ Բայց ափսոս, որ Հայաստանի գրողների ձայները քոնը չէին…»։ Թուքդ, թե վիրավորանքդ՝ պատմության ու գրչեղբայրներիդ հանդեպ, դեմ էր առել կոկորդիդ ու ոչ էս կողմ էր գնում, ոչ էն։ Դեմքդ ընդգծված ջղաձգվում էր։ Մի ոտքից մյուսին էիր անցնում։ Մի խոսքով, տեղդ չէիր գտնում ու էդպես 5 րոպե, մինչեւ որ Բելովը՝ կարճահասակ ու հոգատար, գրկեց քեզ ու Ռասպուտինի թեւը մտնելով՝ ասաց նրան. «Իգնատիչին տանենք մեզ հետ, 60-ականներից մեր ախպերն է»։ Ու գնացիք։
Գնացիք ու հաջորդ օրն էլ Բուտիրկա եւ Մատրոսկայա Տիշինա, որի մասին նախօրոք էինք պայմանավորվել, չգնացինք, որ «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների անունով 10-ական ռուբլի փոխանցես (ամենամսյա թույլատրված չափն էր)։ Հաջորդ օրը վերադարձել էիր Երեւան ու մի քանի օր անց տղերքին խոստացածը հեռագրով ուղարկեցիր։ Ինչպես կուլ տվեցիր կոկորդիդ կանգնածը, ինչպես կարողացար հաղթահարել։ Չգիտեմ, չեմ էլ հարցրել, իրավունք չեմ վերապահել վերքիդ աղ ցանելու, բայց ամեն անգամ, երբ հիշել եմ այն 5 րոպեն Ռասպուտինի ու Բելովի հետ, փլվել, կործանվել եմ։
Այն ժամանակ էլ, հիմա էլ, համոզված էի ու եմ, որ մասնակցությունդ, թեկուզ լուռ ներկայությունդ այդ շինծու թատրոնին, որ ԽՍՀՄ ժողովուրդների համագումար էր կոչվում՝ պիտի գոտեւորեր Հայաստանից ընտրված 53 եւ Արցախից ընտրված 5 պատգամավորների մեջ արվեստակից եղբայրներիդ, որոնք մի քիչ մոլորված էին, մի քիչ զայրացած, մի քիչ անզորացած համագումարի կողմից ղարաբաղյան հարցին անարդար մոտեցման համար։
Վերջաբանի փոխարեն:
Չի կայանում, չի կայանում, չի ամբողջանում երկիրդ՝ Հրանտ։ Դարերի մեջ հերոսներիդ կեսը ճակատից է խփված, մյուս կեսը թիկունքից ու հիմա թիկունքից խփվածների միջով դավաճանության միջանցիկ քամին մեր միսն ու ոսկորն է սողոսկում, սվվում ու սարսուռ բերում։Դավաճան գնդակի խոսքի, հայացքի) սարսուռն է դա։ Ազատիր մեզ այդ սարսուռից եւ դարերի մեջ ճանապարհ բացիր այն արքայազնի համար, որին տեսանք եւ ուրացանք։ Հետո բռնեցինք ամենադժվար, բայց հուսանք՝ ամենավերջին դաժան փորձության ճանապարհը անորոշության անդունդի եզրով։
Վե՛ր կաց Հրանտ, մի՛ վարանիր։ Հոր, տիրոջ, մեծի, իմաստունի քո իրավունքով, Մովսեսի պես, առաջնորդիր ժողովրդիդ։ Առաջնորդիր ու եթե ետեւիցդ չգան, մի ընկրկիր, գրիչդ մի պահ վար դիր, վերցրու մահակդ եւ արժանավոր հոտիդ հովվություն արա։ Վերջակետ դիր հայոց անսպառ վեճին Վարդանի Ավարայրից մինչեւ ՀՀ առաջին նախագահի հարցականը՝ «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն»։ Երրորդ հազարամյակի շեմին Աստծո կողմից քեզ վերապահված իրավունքով վերցրու ամենայն հայոց բանաստեղծի սպիտակ դրոշն ու խաղաղեցրու այս անգամ ձեր (քո, նրա ու մեր) զավակներին, խաղաղեցրու, քանզի առանց ներքին խաղաղության չի կայանալու, չի ամբողջանալու Երկիրդ։
Վե՛ր կաց, Հրանտ։ Քանզի քեզ ու քո կանչին է սպասում մի պայծառ, մի անմեղ, մի ապրելու վրեժով լցված, մի խելքով, խնդությամբ ու զվարթությամբ լեցուն սերունդ։ Վե՛ր կաց, Հրանտ։ Հանուն նրանց վե՛ր կաց։ Ներիր նրանց ծնածներին։ Այս երկրում պիտի լինի մեկը՝ մեծսիրտ, որ ոչ սատանային ծառայի, ոչ էլ Կեսարին։ Մեկը՝ Աստծո ընտրյալն ու մարդը, որ ահեղ դատաստանից առաջ Տիրոջն ընդառաջ գնայով ասի՝ էս սերունդն իմն է։ Սրանց ծնողների, պապերի, արմատների գործած մեղքերի համար իրենք ոչ մի կապ ու պատասխանատվություն չունեն։ Ես եմ նրանց արմատն ու փաստաբանը, զոհն ու մատաղը։ Տար նրանց Քո արքայությունը եւ թող խաղաղ ու հանգիստ բազմանան, բարգավաճեն առանց ազգային բարդույթների։ Տուր նրանց Քո օրհնությունը Տեր եւ թող փրկվեն էս ներքին ու արտաքին չարությունից, ցավից, դավից…
Մանավանդ որ աշխարհը նորից մեծ է լինելու, նորից լուսավոր ու գեղեցիկ եւ դաշտն էլ նորից կանաչելու է, եւ այդ «Կանաչ դաշտում» գայլն ու գառը, ձին ու քուռակը միասին արածելու են առանց ետին մտքերի։ Վե՛ր կաց, Հրանտ, վե՛ր կաց։
… Ու բոթը ելավ հեղեղի նման, ու ձյունը մաղվեց մանանայի պես։ Ձյունը փակեց ճամփա, կածան, խճուղի ու մայրուղի։ Տիրոջ տաք ու գթառատ ձեռքն ու սիրտն էին, որ իր ընտրյալին զատում էին բոլորից, այդօրինակ կարողանալով փրկել նրան։ Ահնիձորը ձնաբքի հետ գնաց, սեպի պես մխրճվեց բնության անտերության եւ մարդկության անմեղության խուլ ծմակները, ուր Եղնիկիդ, Գայլիդ ու Արջիդ թաթերից բացի, այլ վայրենու (այսինքն՝ մարդկային) հետքեր երբեք չեն դաջվել։ Տերը յոթ օր ամենամաքուրը շաղեց Երկրիդ վրա, որին (Երկրին) առ Հայաստան աշխարհ, Ծմակուտ ու Մոտկոր կարողացար փրկել միայն գրչով։ Ու գրչով Երկիրդ անմահացրիր եւս այնքան, որքան դեռ վաշ-վուշ է անելու Դեւբեդը եւ կարկաչելու է Դավիթ որդուդ Հարսանքնաղբյուրը, այնքան, որքան տոհմիդ զավակները Իգնատ պապի պես պանդայից օղի են թորելու եւ Կոթոլ բիձու պես պանդայի փայտից գդալ ու շերեփ են կրծելու։ Այնքան, որքան Համոյի պես խոնարհները չորս պատի մեջ փակված Բակունցի Մթնաձորից բարձրանալու են Ծմակուտ ու շշմելու են կանաչ դաշտիդ բնակիչների կամեցողությունից… «Է՜ հե՜, հե՜, հե՜յ»,- գուժեց փոքրիկ հովիվը ու նրա կչկչան ձայնից Մասիսների գլխի ձյունը շարժ տվեց։
21-րդ դարի երկրորդ տարվա դեկտեմբերի 17-ն էր ու Թիֆլիսում ամենայն հայոց բանաստեղծն ու թամադան Սայաթին, թե՝ «Սազդ լարիր, էսօր հյուր ունեմ, մեզ ախպեր է գալիս, ութանասուն տարվա հավաքված հայոց վիշտը մի բաժակով եմ ասելու…»։ Ֆրեզնոյում Վիլյամ Սարոյանը տոմս պիտի պատվիրի երկուսիդ համար հեռու մի երկիր ու մի խուլ կազինոյում պիտի վատնի վերջին գրքի հոնորարը ու վերջին անգամ պիտի «քանդակի».
«Հրանտ մեծ, Հրանտ ուրիշ, դուք նրա համ ու հոտ չհասկանալ…»։ Այդ համ ու հոտի զգացողությունը չէ՞ր արդյոք, որ 35-ին Սովետ գալով ուզում էր Եղիշե Չարենցին մեզանից փրկել։ Իսկ վերջին անգամ էլ՝ Հրանտ Մաթեւոսյանին։ Չարենցին չհաջողվեց, իսկ Հրանտին՝ հաստատ, պարզապես դրա մասին ոչ Սարոյանն ասաց, ոչ էլ Հրանտը։ Երեւի մեծերի խորհուրդը նաեւ դրանում է։ Չեխ Հովիկը գրքերդ արդեն թարգմանած-պատրաստ, թեւի տակ դրած, Նոբելյան գրասենյակ է մտնելու,՝ հայերիս` Ալեքսանդր Մանթաշյանց խաղացող զիմզիմովներին ու նամանավանդ ընկերներին հայհոյելով, որ գրիդ թարգմանության իր տոմսի ու հյուրանոցի ծախսերը չհոգացինք, որ բարբառդ շրխկացներ Շեքսպիրի լեզվով, որ հետո դրանք իմանային, թե «էդ ո՞ւմ վրա են ձեռք բարձրացնում»… Ռոման Բալայանը իր թռիչքները, այլեւս քնած թե արթմնի, քո եւ Գոմեշիդ հետ է կապելու։
Այն Գոմեշի, որ այնքան երազեց ու չնկարեց։ Սերգեյ Սոլովյովը մի անգամ սեղանի շուրջ քո ներկայությամբ նրա ականջին շշնջաց.՝ Եթե Հրանտին գրականությունից, կինոյից չճանաչեի, պիտի կարծեի, թե հայոց Մաֆիայի (ընտանիքի) կնքահայրն է… Կնքահայր ես, Նահապետ, այլեւս, հիմա կդադարեն թերեւս հսկայիդ փեշերի տակ վխտացող տառաճանաչ թուլեքի կֆթոցները (հաչոցները)։ Թող ների նրանց Տերը, դու վաղուց ներել էիր։ Քո Երկրիդ Տերն էիր ազնվական քո կեցվածքով եւ տոհմապետի վարքով, դրա համար չէ՞ր, արդյոք, որ բոլոր ցավակցական հեռագրերի մեջ ամենացավոտներից մեկը ադրբեջանցի Անարինը (ով մեզ ժամանակին մազոխիստ կոչեց ու մենք ազգովին խիստ զայրացանք նրա վրա) եղավ եւ գրչեղբայրներդ այնքան խոհեմ ու համարձակ չեղան, որ ընթերցեին։ Իսկ դու ասում էիր՝ ուղիղ թշնամին երբեմն մեզ ավելի ձեռնտու է, քան ծուռ բարեկամը, նամանավանդ իշխանավորը։
Վստահ էիր ավելի շատ զտարյուն արվեստագետի խղճի վրա քան քաղաքական գործչի և կրկնակի անգամ վստահ էիր խաղաղության համար և այդ խաղաղությունն ասում էիր զինադադարից հետո կլոր սեղանի շուրջը պետք է հաստատվի և հաստատողներն էլ նորից արվեստագետներն են լինելու… Չգիտեմ այն ժամանակ Անարը քո ցուցակում կար թե չկար, բայց Ռուստամ Իբրահիմբեկովը և Ակրամ Այլիսլին հաստատ կային…
Մի անգամ Էրեվան տարածել էին, թե Վանոն ու Վազգենը կռվել են ու ազգդ էլ կամաց-կամաց անդունդ էր փնտրում՝ իրար գլորելու համար՝ վանոյական ու վազգենական բաժանումներով։ Տարար- կանգնեցրիր Արշակունյաց մոխրացած աճյունների մոտ ու իբր ազգակործան բամբասանք ունկիդ չէր հասել, ձեռքդ դրեցիր ու ասեցիր՝ էստեղ Արշակունյաց դամբարանն ենք կառուցելու, եւ բարձրաստիճան սպաների ու պատվախնդիր պետայրերի երդմնաարարողության տեղ է դառնալու։ Ու որդի-գրչեղբայր նախարարները հաստատեցին խոսքդ եւ ազգդ էլ, իրիկունը տուն գալով, «Լրաբերով» տեսավ, որ զավակներդ հաշտ ու ազնիվ են իրար, քո եւ ազգիդ նկատմամբ։
«Է՜… հե՜… հե՜ հե՜յ, Հրանտ, միտքդ անընդհատ փնտրտուքների մեջ էր, մեր ներքին ճղճիմությունից դուրս գալ էիր ուզում, պայծառ բաներից հիշել-խոսել էիր ուզում։ Ասում էիր՝ Հովհաննես Թումանյանը սեւ ձին նստած, սպիտակ դրոշակ էր պտտում Բորչալլուի գավառում՝ ազգամիջյան արյան հեղեղը կանգնեցնելու համար ու խնդրատու չէր, խաղաղություն էր պարտադրում հանուն վաղվա օրվա եւ 200 ջլապինդ ու աչքերն արնակալած ձիավոր ուներ թիկունքից թռչող։ … Հոկտեմբերի 27-ի արհավիրքից հետո լրիվ ուրիշ դարձար, նորից մտքերդ քեզ դառն ու ճղճիմ իրականության մեջ փաթաթեցին ու խեղդամահ էին անում, ճակատդ նորից կնճռվել էր ու գիշեր ու զոր նորից Ամենայն հայոց բանաստեղծի և նրա ապրած վերջին տարիների հետ էիր… Էս ինչ առատ ձյուն ու լիքը դատարկություն բերեցիր, Հրանտ, էս ո՞նց լցրեցիր մեր ամայությունը, էս ծանր բեռի տակից ո՞նց ենք ճռնչալու։ Աղասի Այվազյանը, աչքերը հառած Լուսավորչի գմբեթին, ասում էր, որ վերջին քառասուն տարում էսպիսի գրականություն չենք ունեցել։
Իսկ Մոսկվայի ԽՍՀՄ գրողների միությունում 1954 թվականից ՀԳՄ ներկայացուցիչ(դեսպան) Գրիշա Մանասյանն անընդհատ բողոքում էր, ասում էր՝ այ մարդ, գիրք չի դիմանում, աշխարհքի որ պոզից գալիս են՝ Հրանտից են հարցնում, Հրանտի գիրքն են ուզում, Հայաստանում ուրիշ գրող չկա՞։ Աշխատավարձիս կեսը դրա վրա է կորչում։ Որ խղճիս թքեմ՝ ամբողջն էլ չի հերիքի… Նույն Լուսավորչի գմբեթների տակ, երբ զանգերն ավետում էին անմահությունդ՝ ի լուր երկնքի, Տիգրան Մանսուրյան անունով մի այր ձեռքերը խաչած կանգնել էր կողքիդ ու Կոմիտաս էր երգում քեզ համար եւ արցունքները (մեղեդիները)՝ հատ-հատ մարգարիտ, համբառնում էին քեզ հետ առ երկինք։ Նրա հետ այդժամ ձայնակցում էին Հայոց մեծերը։
… Է՜, հե՜, հե՜, հե՜յ, Հրանտ, էս ինչ չոռուցավ մեզ դիպավ, Հրանտ, էս չոռուցավի տակից ո՞նց ենք դուրս պրծնելու առանց քեզ, Հրանտ, թեւ-թիկունք Հրանտ, պարզճակատ Հրանտ, մեր ազնիվ Հրանտ, մեր Ձորի Հրանտ, Մեծամոր Հրանտ… Դեռ 83-ին ասում էիր. «Բոլորը (Սովետի ազգերը) փախչելու են ռըսի թեւի տակից, մենք սոցիալիզմի դիմակը երեսներիցս կախած կառչելու ենք նրա փեշերից՝ մեր հիմարությամբ ու անհեռատեսությամբ ձեւած քարտեզի ձեռքը կրակն ընկած»։ Հետո քեզավարի տնքում եւ հնար էիր փնտրում, փնտրում ու չէիր գտնում, պայծառ ճակատդ (լուսաճակատ Հրանտ) մթնում, կնճռաբռունցքվում էր, բայց էլի թիրախ չէր փնտրածդ, այլ ելք։
Մի օր ասիր՝ Նարեկացու պես գիգանտ չունենայինք, բայց գոնե մի քսան միլիոն ըլնեինք։ Չլնելու բան է՝ ասիր։ Չըլնելու բան է, Հրանտ։ Բանն էր ի սկզբանե։ «Ու ձյուն է գալիս, հեռավոր մի ձյուն…», եւ պատմությունդ է դեմս գալիս այսօր՝ արդեն պատմության մեջ… Սեւակը, Սիրավը, Սարգիս Մուրադյանը ու էլի մեկը, «Արարատի» նկուղում կերուխում են արել, քեֆները հազար է ու Սաքոյի 21-ով գնում են Ղարաբաղը գրավելու։ 68 կամ 70 թիվն է, որ Տեղ գյուղ են հասնում եւ ուր որ է Ղարաբաղը պիտի գրավեն, գինին թողնում է։ Կանգ են առնում գյուղամիջում։ Գյուղացիներից մեկը՝ Սեւակին ճանաչելով, տուն է հրավիրում, ոչխար են մորթում («ոչխա՜ր ենք մորթել, ոչխա՜ր»)։
Տղերքը նորից գինի են խմում եւ ոգիներն էլ նորից անկոտրում է, մարտական են երգում։ Ուտում են, խմում ու երգում։ Ու մեկ էլ տանտերը տեսնում է, որ սեղանը դատարկ է։ Մորթած խոյն է հիշում՝ ցլիկի չափ, սեղանին է նայում դատարկ ու գոռում է, թե՝ այ կնիկ, կարտոլ էփի, կարտոլ, սրանց հախից կարտոլը կգա, սրանք Ղարաբաղը գրավողը չեն… Պատմում էիր ու հիշում, թե Սեւակը պատմելիս ոնց էր երեխայի պես ուրախանում։ Սեւակը հիմա քեզ նոր չգրածներն է կարդում, Սիրավը Կարուզո է երգում ու Վարպետից (Սարյանից) մնացած հուշերը անեկդոտի վերածում, իսկ Վարպետն էլ աչքերն է կկոցում նեղսրտած՝ ոչ թե անեկդոտներից, այլ մեր երեկվա եւ ավելի շատ այսօրվա ու վաղվա ազգային կուրությունից, որ պատմականորեն հավկուրություն է դիագնոսված…
Մի քանի տարի առաջ էր՝ ոչ ձյուն կար կարգին, ոչ էլ հաց ու ոգու սովը եկել-չոքել էր Երկրիդ բնակիչների բկին ու դու էլ Ահնիձոր վրան էիր խփել ու հերթական կռիվդ էիր տալիս գրչով մեր պատմության հետ՝ Խորենացու եւ առաջին հիմնադիր նախագահի թիկունքը պահած։ Գրիչդ ձեռքիդ ընկել էիր պատերազմի ու խաղաղության արանքը եւ կռիվդ անծայր էր թվում։ Թիկունք էիր պահում, բայց երեքիդ թիկունքն էլ խոցված էր։ Ու ինչպես հին, այնպես էլ նոր պատմության էջերից դավաճանություն ու մատնություն էր թափվում ամենուր եւ փակում մեր ճանապարհը դեպի համաշխարհային քաղաքակրթություն։ Մենք էինք ու մեր սարերը։
Օտար մարդ չկար։ Մոտենում, մոտենում, իրար չէինք հասնում, ձայն տալիս՝ իրար չէինք լսում (ինչպես էսօր եւ միշտ)։ Իրար չէինք լսում եւ աշխարհի մաքրազերծման եւ Ահեղ Դատաստանի հեղեղն էլ արդեն սկսվում էր ու անդունդի էն կողմից ձեն տվեցի՝ «Վեր կաց, Հրանտ, վեր կաց…»։ Եվ ի՞նչ իմանայի, որ վաղուց վեր ես կացել ու բռնել հավերժությանդ ճանապարհը՝ դեպի լյառն Մասիս։ Եվ ոչ ոք չգիտի՝ սա վե՞րջն է սկզբի, թե՞ սկիզբն է վերջի։ Մի բան պարզ է՝ քեզանով պրծավ մի մեծ էպոխա (քո սիրած բառն է) եւ առանց քեզ սկսվեց մեկ ուրիշը՝ անորոշ, շեղբի պես սառը եւ ճակատագրի պես դաժան։ Փրկությունը՝ թողած գիրդ, գրականությունդ է, որպես «Աստծո թարգման»-ի (քո իսկ բառերով), պատվիրաններդ՝ առ մեզ եւ մեր պատմությանը։
© 1998 – 2017 Առավոտ – Լուրեր Հայաստանից
