Վարագա Սուրբ Խաչի տոնին ընդառաջ

Ըստ Հայսմա­վուր­քի՝ Հռո­մի կայ­սր Կղո­դի­ո­սի կի­նը՝  Պատ­րո­նի­կեն, ըն­դու­նե­լով քրիս­տո­նեու­թյու­նը որպես հա­վատ­քի դա­վա­նանք, ուխ­տի է գա­լիս Երու­սա­ղեմ և փա­փա­գում է տես­նել Տի­րոջ գե­րեզ­մա­նն ու Խա­չա­փայ­տը։ Բայց Տյառ­նեղ­բայր Հա­կո­բո­սը տե­ղե­կաց­նում է, որ հրեա­նե­րը այն գո­ղա­ցել ու թաքցրել են։ Թա­գու­հու խիստ մի­ջա­մ­տու­թյամբ գտ­ն­վում է Խա­չա­փայ­տը և վե­րա­դար­ձ­վում Հա­կո­բոս առաքյալին, որը և ըստ ավան­դու­թյան եր­գում է.

«Խա­չի քո Քրիս­տոս եր­կիր­պա­գա­նեմք», սքան­չե­լի տա­ղը։ Ուխ­տը կա­տա­րե­լուց հե­տո Պատ­րո­նի­կե թա­գու­հին խն­դ­րում է առա­քյա­լից սուրբ Խա­չա­փայտից մի մաս­նիկ շնոր­հել իրեն։ Սի­րա­հո­ժար կեր­պով Հա­կո­բո­սը նրան է տա­լիս Խա­չա­փայ­տի այն մա­սից, որի վրա մեր Տի­րոջ սուրբ Արյան հետ­քե­րը կար։
Թա­գու­հին այն Հռոմ է տա­նում, ու Խա­չի մա­սուն­քը մնում է իր քրիս­տո­նյա ժա­ռան­գորդ­ների մոտ մինչև այն ժա­մա­նա­կը, երբ նրան­ցից մե­կը՝ Հռիփ­սի­մե իշ­խա­նու­հին, իրեն Աստ­ծուն նվի­րե­լով՝ կուսանոց է մտ­նում, որի մայ­րա­պե­տը Գա­յա­նե կույսն էր։

Հռիփ­սի­մեն սուրբ Խա­չի մա­սուն­քը միշտ կրում էր իր պա­րա­նոցին¸ որը նրան պա­հում էր չա­րի ամեն տեսակի ներ­գոր­ծու­թյուն­նե­րից։ Իսկ երբ Դի­ոկ­ղե­տի­ա­նոս կայս­րի ժա­մա­նակ սկս­վում է հա­լա­ծանք­նե­րը քրիս­տո­նյա­նե­րի դեմ, վան­քի կույ­սե­րը խմ­բով Հա­յաս­տան են փախ­չում։ Նախ նրանք բնակ­վում են Վանի գա­վա­ռի Վա­րա­գա լե­ռան մոտ, որ­տեղ ճգ­նե­լու հա­մար կա­յին բո­լոր հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րը, բայց որոշ ժա­մա­նակ անց, երբ բա­ցա­հայ­տ­վում է նրանց թա­քս­տո­ցը¸ ստիպ­ված Հա­յաս­տա­նի խոր­քերն են գնում, մին­չև Վա­ղար­շա­պա­տի հն­ձան­նե­րը¸ որ­տեղ և նա­հա­տակ­վում են Տր­դատ թա­գա­վո­րի հրամա­նով։

Բայց Վա­րա­գա լե­ռան ճգ­նա­վայ­րից ել­նե­լիս, նրանք մտա­ծում էին, որ ճա­նա­պար­հին կա­րող են բռ­ն­վել ու մա­սուն­քը ընկ­ներ հե­թա­նո­ս­նե­րի ձեռ­քը, և խո­րա­գի­տու­թյուն ցու­ցա­բե­րե­լով՝ այն որո­շում են տեղի եր­կու ճգնակենցաղ քա­հա­նա­նե­րի խնամքին հան­ձ­նել։ Բայց վեր­ջին­նե­րիս մա­հից հե­տո մո­ռաց­վեց Խա­չա­փայ­տի մա­սուն­քի տե­ղը։ Եվ դա­րեր շա­րու­նակ ճգ­նա­կեն­ցաղ քրիս­տո­նյա­նե­րը ճգ­նե­լով Վա­րա­գա լե­ռան վրա՝ աղոթք ու աղա­չանք են արել Աստ­ծուն, որ ցույց տա սուրբ Մա­սուն­քի տե­ղը։ Եվ, ի վերջո, երկու ճգ­նա­վոր­նե­րի Տի­րոջ այ­ցե­լու­թյու­նն է լի­նում. յոթերորդ դարի կեսին (660թ.), Վարագայի ստորոտում գտնվող Թո­դիկ ճգնավորն ու իր աշակերտ Հովելն մի գիշեր զարմանահրաշ մի տեսիլքի են արժանանում. լե­ռան ժայռախիտ գագաթին նրանք տասներկու լուսե սյուներ են տեսնում, մեջտեղում ճաճանչափայլ Խաչը:

Երբ նրանք ակ­նա­պիշ նա­յում էին այդ հրաշ­քին, լույ­սը ավե­լի ու ավե­լի էր պայ­ծա­ռա­նում ու լու­սա­վորում ամ­բողջ լե­ռը։ Հե­տո լու­սե­ղեն սուրբ Նշա­նը վեր բար­ձ­րա­ցավ և սքան­չե­լի ու ան­կր­կ­նե­լի մի երկնա­յին լույս ցո­լաց­նե­լով¸ եկավ մտավ այն եկե­ղե­ցին, ուր Թո­դի­կն ու Հո­վե­լը աղո­թում էին, ու հանգչեց սուրբ Սեղանի վրա, որտեղ մասունքն էր դրված։ Տե­սիլ­քը երևաց կե­ս­գի­շե­րին ու տևեց մին­չև հա­ջորդ օր­վա կե­ս­օ­րը։ Նա­և ավան­դու­թյու­նը պատ­մում է, որ այդ զար­մա­նա­հ­րաշ տե­սիլ­քի ժա­մա­նակ Խա­չի լույ­սի մի­ջից մի ձայն եկավ¸ որն ասում էր. «Քրիս­տո­սը հա­ճե­ցավ այս­տեղ բնակ­վել՝ ի պահպանու­թյուն և ի փր­կու­թյուն հայոց աշ­խար­հի»։

Խաչապատում գրքից