Ինչ մնաց. Ժամանակ
Երեկ` սեպտեմբերի 21-ին, մենք ազգովին նշում էինք անկախության 24-րդ տարեդարձը, խոսում անկախության արժեքի մասին, լսում նաև կենացներ և պաթոս՝ առաջին հերթին նաև այն մարդկանցից, որոնց և անկախության կապը, ըստ էության, եղել է միայն պետական ու հանրային ռեսուրսի մսխումը և իշխանության յուրացումը անկախ պետականության քողի տակ:
Տոնական տրամադրություններին զուգահեռ` մենք, իհարկե, խոսում էինք նաև Հայաստանի անկախության խնդիրների մասին, մարտահրավերների, անկախ պետականության իրական վիճակի և որակների, բոլոր առումով անկումային իրողությունների, մեկնարկային վերելքի համեմատ ներկայումս ուղղակի աղետի տանող անկման մասին, այն մասին, թե ինչու և ինչպես ստացվեց, որ 1998-ին միանգամայն լուսավոր արժեքներով, տրամադրություններով ոտքի ելած, ծանրագույն պատերազմ հաղթած՝ հանուն այդ արժեքների և ապագայի լույսի, պետականության նպատակներ փայփայող հասարակությունը ստացավ այն, ինչ ներկայումս միայն մեծ ցանկության դեպքում կարելի է համեմատել քառորդդարյա վաղեմության երազանքների ու ցանկությունների, նպատակների ու արժեքների հետ:
Եվ ահա այս տեսանկյունից, սեպտեմբերի 22-ը այն շրջադարձային օրերից մեկն է, որն արձանագրվել է Հայաստանի պատմության ընթացքում, պետականության քառորդ դարի ընթացքում, և որը շրջադարձային է եղել հետագա զարգացումների առումով, վերելքն անկման շրջելու առումով: 1996 թվականի սեպտեմբերի 22-ին հայական նորանկախ պետականությունը պետք է անցներ, ըստ էության, իր առաջին փորձությունը՝ առաջին նախագահական ընտրությունները:
Եվ այդ փորձությամբ, փաստորեն, ոչ թե սկիզբ դրվեց ժողովրդավարական մի նոր ավանդույթի, ինստիտուցիոնալ արդիականացման մի նոր մեխանիզմի՝ որն է ազատ կամարտահայտման միջոցով իշխանափոխության մեխանիզմի կիրառումը, այլ սկիզբ դրվեց հետագայում Հայաստանի ամբողջ օրգանիզմը քայքայած քաղցկեղի՝ ընտրակեղծարարության:
Կոտրվեց Հայաստանի հասարակությունը, կոտրվեց իր կյանքը դասավորելու, իր իշխանությունը ձևավորելու հույսով ու ակնկալիքով քվեատուփին մեկնված հանրության ձեռքը: Հայաստանում առաջին անգամ կեղծվեցին նախագահական ընտրությունները, իսկ հետո արդեն այդ բանը սկսեց տեղի ունենալ կանոնավոր և արտահերթ պարբերականությամբ՝ 1998, 2003, 2008, 2013: Եվ այս տեսանկյունից սեպտեմբերի 22-ը մեկնակետն է, շրջադարձային կետը Հայաստանի պետականության որակական խեղման գործընթացում:
Միգուցե այս ամենը հիշել չարժեր էլ, սակայն խնդիրը այստեղ միայն պայմանավորված չէ սեպտեմբերի 21-ի բովանդակության ֆոնին 22-ով տրված մեկնարկի ակտուալությանը: Այսօր Հայաստանի հասարակական-քաղաքական կյանքում ակտուալ դարձած սահմանադրական փոփոխությունների կռվաններից մեկը հենց նախագահական ընտրություններն են:
Իշխանությունն ուզում է վերացել դրանք որպես մի գլխացավանք, որը պարբերաբար ռիսկեր է առաջացնում հասարակության ընդվզման տեսանկյունից: Փոփոխությունների ընդդիմախոսները մատնանշում են այս հանգամանքը և փորձում են պահել այդ ընտրությունների ինստիտուտը՝ դրանում տեսնելով իշխանությունների վրա ուժգին ճնշման եզակի շանսերից մեկը, համարելով, որ հասարակությունը մոբիլիզացվում է նախագահական, ոչ թե խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում:
Իհարկե, այս ամենը ունի վիճելի կողմեր և՛ մեկ, և՛ մյուս տեսանկյունից, սակայն մի բան ակնհայտ է, որ Հայաստանում նվազեցվում է հասարակական ուղղակի քվեի դրսևորման մի հնարավորություն, այսինքն՝ ներկայացուցչականության մի մեխանիզմ: Եվ որքան էլ այն ձևավորվում է կեղծիքով, այնուամենայնիվ նախընտրելի է, երբ թեկուզ դրա համար լարվում են իշխանությունները, քան երբ դրանից զրկվում է հասարակությունը: Սակայն, միևնույն ժամանակ նաև, ակնհայտ է, որ նախագահական ընտրությունները պարբերաբար հանդիսացել են հասարակությանը կոտրող մեխանիզմ, և ամեն չստացված պայքարից հետո հիասթափվողների մի նոր ալիք է առաջացել, որոնք կա՛մ ակտիվ քաղաքացիական և քաղաքական պրոցեսն են լքել, կա՛մ լքել են Հայաստանը:
Եվ այստեղ, իհարկե, առկա է դիլեման՝ ի՞նչ անելիք ունի հասարակությունը նախագահական ընտրություններում: Եթե տրվելու են սրա ավանդական, արդեն մի քանի անգամ անցած ճանապարհի պատասխանները, ապա 2018 թվականի նախագահական ընտրություններից հետո կավելանա միայն հիասթափվածների թիվը: Եվ ուրեմն՝ այստեղ, իհարկե, հասարակությանը հետաքրքրելու համար, մինչև սահմանադրական հանրաքվեն, էական է այդ խնդիրը՝ կներկայացվե՞ն նախագահական ընտրությունների օգտագործման, այսպես ասած, մեխանիզմի նոր մոտեցումներ և մեթոդաբանական պատկերացումներ, իհարկե՝ առանց մարտավարական նրբությունների վաղաժամ բացահայտման, թե՝ ոչ:
Եթե դրանք չներկայացվեն, ապա հասարակությունն, ըստ էության, անտարբերությամբ կվերաբերվի մի քվեարկության հնարավորությունից զրկվելու հեռանկարին, որքան էլ սարսափազդու ներկայացվեն Սերժ Սարգսյանի հավերժ իշխանության ուրվագծերը:
