Հայկական «6 սկզբունքները»․ բանակցային հի՞մք, թե՞ դիվանագիտական արկածախնդրություն. «ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամ

«ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամն անդրադարձել է Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության համաձայնագրի շուրջ բանակցություններ սկսելու վերաբերյալ Երևանի և Բաքվի առաջ քաշած կետերին (սկզբունքներին)՝ փորձելով վերլուծել դրանց բովանդակությունը։

Հիմնադրամի փորձագիտական թիմն արձանագրում է, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկայացրած «առաջարկ-սկզբունքները» խիստ անհամարժեք են` ինչպես բովանդակության, այնպես էլ դրանց միջազգային ընկալման ու միջնորդների արձագանքի տեսանկյունից։

Անդրադառնալով հայկական կողմի առաջ քաշած 6 կետերին, հարկ է նշել, որ՝

• Հայկական կողմը Ադրբեջանին ուղղված պատասխանը և սեփական 6 կետերը հանրայնացրեց ադրբեջանական սկզբունքների հրապարակումից միայն 2 ամիս անց, երբ արդեն իսկ իր համաձայնությունն էր տվել Բաքվի առաջարկներին և նույնիսկ դրանց հիման վրա մեկնարկել բանակցային գործընթացը։

• Նույնիսկ այս դեպքում գործ ունենք ոչ թե այդ 6 կետերի բառացի և հստակ շարադրման ու պաշտոնական հրապարակման, այլ ԶԼՄ-ների միջոցով դրանց ռուսերենից հայերեն թարգմանության հետ՝ համեմված այն ներկայացնող հատուկ հանձնարարություններով դեսպանի՝ Էդմոն Մարուքյանի մեկնաբանություններով։

• ԶԼՄ-ներից մեկի հարցմանն ի պատասխան՝ ԱԳՆ-ն հրաժարվել է տրամադրել ադրբեջանական կողմին հայկական կողմի արձագանքի փաստաթուղթը՝ միայն հղում անելով Մարուքյանի հարցազրույցին։

Այսպիսով, ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում Մարուքյանի հրապարակած 6 կետերը։

ԿԵՏ 1: Չնայած Մարուքյանի կամայական մեկնաբանություններին՝ անհասկանալի է, թե ինչպես կարելի 1-ին կետը, որտեղ զուտ նշվում են փաստաթղթերի փոխանցման ամսաթվերը, համարել առանձին առաջարկ, առավել ևս սկզբունք։ Սա զուտ դիվանագիտական գրագրության տարր է, որը որևէ բովանդակային նշանակություն չունի։

ԿԵՏ 2: Հայկական պաշտոնական պատասխանի 2-րդ կետում առկա է կոպիտ դիվանագիտական անգրագիտություն․ նախ այնտեղ չի նշվում, որ միջազգային կազմակերպության անդամակցությունը էականորեն տարբերվում է երկկողմ համաձայնագրերից։ Խեղաթյուրված ձևով է ներկայացվում ԱՊՀ-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի անդամակցության գործընթացը, կարծես դա տեղի է ունեցել միաժամանակ, կոնկրետ փաստաթղթի ստորագրմամբ և միմյանց տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչմամբ, մինչդեռ իրականությունն այլ է․ ԱՊՀ ստեղծման համաձայնագիրը 1991թ. դեկտեմբերի 8-ին ստորագրել են Ուկրաինան, Բելառուսն ու Ռուսաստանը, ԱՊՀ-ին միանալու որոշումը Հայաստանն ու Ադրբեջանը կայացրել էին ավելի ուշ՝ Ալմաթիի հռչակագրի ստորագրմամբ, իսկ Հայաստանը, ԱՊՀ ստեղծման պայմանագիրը վավերացնելով, դրան պաշտոնապես միացել է 1992թ. փետրվարին, Ադրբեջանը՝ 1993թ. սեպտեմբերին։ Բացի այդ, ոչ միայն անտեսվում է ԱՊՀ ստեղծման համաձայնագրում, ինչպես նաև ԱՊՀ կանոնադրության մեջ ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքի առկայության փաստը՝ ընդգծելով միայն տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, այլև չեն հիշատակվում ԱՊՀ համաձայնագրի վավերացման ժամանակ ՀՀ Գերագույն խորհրդի վերապահումները։ Այդ վերապահումները կապված էին ժողովուրդների ինքնորոշման անքակտելի իրավունքի խնդիրը ավելի ընդգծելու և հստակեցնելու հետ, և փաստացիորեն այդ համաձայնագիրը ՀՀ համար ուժի մեջ էր մտել այդ վերապահումներով։

ԿԵՏ 3: 3-րդ կետում առկա են ընդհանուր ձևակերպումներ ԼՂ հայության անվտանգության երաշխիքների, իրավունքների, ազատությունների և կարգավիճակի մասին։ Ինչպես տեսնում ենք, շատ կոնկրետ և հստակ ազգերի ինքնորոշման իրավունքի և ազատ կամարտահայտման միջոցով կարգավիճակի հստակեցման փոխարեն օգտագործվում են շատ ընդհանրական ձևակերպումներ։ Բազմիցս նշվել է, որ նման անորոշության պարագայում Ադրբեջանը կարող է այդ իրավունքները մեկնաբանել շատ տարբեր ձևերով՝ ընդհուպ կյանքի իրավունքից մինչև մշակութային ինքնավարություն, իսկ կարգավիճակը կարող է առավել կամայական մեկնաբանությունների արժանանալ, ընդ որում՝ Ադրբեջանի կազմում։ Անվտանգության երաշխիքներն էլ, առանց հստակեցման, կարող են ենթադրել խաղաղապահ առաքելությունից մինչև Ադրբեջանի կողմից ինչ-ինչ բանավոր կամ գրավոր երաշխիքներ, որոնք ցանկացած պահին կարող են առ ոչինչ դառնալ՝ հաշվի առնելով անցյալի փորձն ու ներկայիս պրակտիկան։

ԿԵՏ 4: 4-րդ կետում հղում է կատարվում նախկինում ստորագրված փաստաթղթերին և փորձ է արվում դա մեկնաբանել իբրև գերիների վերադարձի, հաղորդակցությունների բացման պահանջ։ Նախ, անհասկանալի է, թե ինչպես կարելի է որպես սկզբունք դիտարկել արդեն ստորագրված հայտարարությունները։ Հատկանշական է, որ Ադրբեջանը իր ներկայացրած 5 կետերում շատ կոնկրետ ձևակերպել է իր սկզբունքներն ու նախապայմանները, այդ թվում՝ տարածքային ամբողջականության և Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային պահանջների բացակայության վերաբերյալ, հետևաբար անհասկանալի է, թե ինչո՞ւ է հայկական կողմը զուտ հղում կատարում այս կամ այն հայտարարությանը և ոչ թե կոնկրետ առաջ քաշում իր սկզբունքները, ընդ որում՝ նույնիսկ գերիների հետ կապված հումանիտար բնույթի հարցում։

ԿԵՏ 5: Այս կետում հղում է կատարվում միջազգային իրավունքի մի շարք հիմնարար փաստաթղթերի՝ մեկնաբանելով, թե այդպիսով հայկական կողմը բարձրացրել է նաև ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը և հայկական կողմի շահերից բխող այլ սկզբունքներ։ Համեմատության համար, Ադրբեջանը կոնկրետ շեշտում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, այլ ոչ թե ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը կամ այլ ծավալուն փաստաթղթեր՝ հնարավորինս նեղացնելով իր առաջարկած սկզբունքների մեկնաբանման դաշտը։ Ակնհայտ է, որ այսպիսով Ադրբեջանին խուսանավելու և այս կետերը կամայական մեկնաբանելու դիվանագիտական սողանցք է թողնվում։

ԿԵՏ 6: Ինչպես առաջին կետի դեպքում, 6-րդ կետը, որտեղ նշվում է բանակցությունների կազմակերպման համար ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահներին դիմելու մասին, նույնպես հնարավոր չէ համարել սկզբունք կամ առաջարկ, որովհետև այն զուտ փաստի արձանագրում է, որը չի կարող համարվել որպես հետագա բանակցությունների հիմք։ Ստացվում է, որ Ադրբեջանի ԱԳ նախարարի մեկնաբանությունն առ այն, որ հայկական կողմի ներկայացրածը նույնիսկ սկզբունքներ էլ չեն, հեռու չէ իրականությունից։
Մարուքյանն իր խոսքում մի քանի անգամ այս 6 կետերն անվանում է սկզբունքներ, այնուհետև հավելում, որ «Բրյուսելում իրենք համաձայնել են այդ փաստաթղթերով սկսել բանակցությունները»։ Այս հայտարարությունը հիմնազուրկ է, որովհետև ո՛չ Ադրբեջանը, ո՛չ էլ միջնորդները չեն հաստատել, որ բանակցությունները սկսվելու են, այդ թվում՝ հայկական կողմի 6 կետերի հիման վրա, դրա մասին ոչինչ չի նշվում նաև Բրյուսելի հանդիպումից հետո Շառլ Միշելի տարածած պաշտոնական հայտարարության մեջ։ Ավելին, ՀՀ արտգործնախարար Միրզոյանը վերջերս իր հարցազրույցներից մեկում հայտարարել է, որ մինչ այժմ Ադրբեջանի կողմից հայկական կողմի առաջարկած կետերի վերաբերյալ դրական արձագանք չի եղել։ Փոխարենը միջնորդ երկրները, մասնավորապես՝ ՌԴ ԱԳՆ խոսնակը, քանիցս արձանագրել են որպես բանակցությունների հիմք Ադրբեջանի կողմից ներկայացված 5 սկզբունքների և դրա վերաբերյալ հայկական կողմի դրական արձագանքի փաստը։

Միաժամանակ պետք է արձանագրել, որ Ադրբեջանի ներկայացրած 5 առաջարկ-սկզբունքները դիվանագիտական տեսանկյունից կազմված են բավական գրագետ, առավելագույնս բխում են միջազգային իրավունքից, շատ հստակ են և որոշակի։ Ավելին, այդ կետերում արտացոլված են Ադրբեջանի արտաքին քաղաքական օրակարգի բոլոր առանցքային հարցերը՝ շատ որոշակի և առանց երկիմաստության։ Օրինակ, դրանցում 2 անգամ նշվում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, մեկ անգամ՝ տարածքային պահանջների բացակայության սկզբունքը։ Ադրբեջանը խոսում է նույնիսկ ուժի և դրա սպառնալիքի չկիրառման սկզբունքից՝ սակայն այն ուղղակիորեն կապելով տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հետ։ Ադրբեջանն իր ձևակերպումները կազմել է այնպես, որ մի կողմից Հայաստանի կողմից դրանց ընդունումը՝ որպես բանակցությունների հիմք, Բաքվին հնարավորություն է տալիս ի սկզբանե գործընթացը տանել սեփական օրակարգով, մյուս կողմից՝ բավական բարդ իրավիճակում է դնում հայկական կողմին, քանի որ դրանց մերժումը կարող է մեկնաբանվել որպես միջազգային իրավունքի որոշ սկզբունքներից հրաժարում։ Հետևաբար, շատ կարևոր էր, որ հայկական կողմը հանդես գար համարժեք, նույնքան հիմնավոր և բանակցային գործընթացի մեկնարկում հավասարակշռության վերականգնմանը միտված բանաձևերով։ Ցավոք, հայկական կողմի ներկայացրած «առաջարկ-սկզբունքները» ոչ միայն չեն նպաստում այդ հավասարակշռության վերականգնմանը, այլ ավելի են խճճում մեր բանակցային դիրքերը։

Այսպիսով, նախ հայկական կողմը հապճեպ հայտարարելով, որ Ադրբեջանի ներկայացրած 5 կետերն իր համար ընդունելի են, առանց հաշվի առնելու սեփական առաջարկների վերաբերյալ Ադրբեջանի պաշտոնական դիրքորոշումը, ի սկզբանե թույլ է տվել կոպիտ դիվանագիտական սխալ՝ Ադրբեջանին հնարավորություն տալով բանակցային գործընթացը տանել բացառապես սեփական օրակարգով, հայկական առաջարկները մղելով երկրորդ պլան։ Այնուհետև, ներկայացնելով խիստ անորոշ և դիվանագիտորեն ոչ պատշաճ ձևակերպված առաջարկներ, հայկական կողմն ավելի է հեշտացրել Ադրբեջանի գործը, այդ թվում՝ ավելի հիմնավոր դարձնելով վերջինիս դիրքորոշումը միջնորդների և միջազգային հանրության շրջանում։