Չափահաս հայերի մի մասին դեպի ծովն են տարել, մյուսներին՝ երեխաների աչքի առաջ գլխատել

Համայակ Տոնոյանի պատմությունը

1907 թ., Կարս

Ռիտա Դավթյանն ArmenianGenocide100.org-ին է ներկայացրել իր պապի պատմությունը: 7 տարեկանում նա կորցրել է հորն ու մորը և միայն թուրք հարևանի օգնությամբ ողջ մնացել: Նա պատմել է, որ թուրքերը նախ տան չափահաս անդամներին են հավաքել, ոմանց դեպի ծովն ենտարել, ոմանց էլ՝ երեխաների աչքի առաջ գլխատել:

«Պապիկս՝ Համայակ Սիմոնի Տոնոյանը, այն քչերից մեկն էր, որ փրկվել էին Ցեղասպանությունից: Նա պատմում էր, որ 8 տարեկան էր, երբ սկսվեց արհավիրքը: Նրանք ընտանիքով ապրում էին Կարսում: Հայրը՝ Տոնոյան Սիմոն, մոր անունը չեմ հիշում: Պապս պատմում էր, որ երբ այդ խառնաշփոթը սկսվեց, ոչ մեկը չէր հասկանում, թե ինչ է տեղի ունենում: Նախ տան չափահաս անդամներին էին հավաքում, ոմանց դեպի ծովն էին տանում, ոմանց էլ՝ երեխաների աչքի առաջ գլխատում: Բայց պապս ասում էր, որ նրանք ուներին մի թուրք հարևան, որ տարիներ շարունակ ապրել էր իրենց հարևանությամբ: Երբ այդ հարևանը տեսել է այդ ամենը, նա պապիս՝ Հմայակին, և նրա քրոջը՝ Զարնուշանին, որը 15 տարեկան աղջնակ էր, թաքցնում է իրենց տանը, քանի որ պապս հիշում էր, որ այդ «շները» թուրքերի տները չէին մտնում, քանի որ նրանք լավ գիտեին՝ որտեղ են ապրում հայ ընտանիքները:

«Եվ ինչ տեղի ունեցավ, երբ զինված թուրքերը հեռացան մեր թաղամասից»,- պատմում էր պապս: «Նրանք Զարնուշանին հագցրին թրքուհուի շորեր, իսկ ինձ էլ կապեցին ոչխարի փորի տակ, քանի որ ես փոքրամարմին էի, և տարան դեպի Արաքս: Երբ թուրք զինվորները նրանց հարցուփորձ էին անում, նրանք ասացին, որ ոչխարներին տանում են ջուր խմելու»:

Երբ նրանք հասել են Արաքսի ափ, պապիս և նրա քրոջը թողել են այդտեղ և իրենք անմիջապես հեռացել, քանի որ նրանք նույնպես վախենում էին և ասում, որ իրենք մեղավոր չեն: Պապս ասում էր, որ չգիտեր, թե ոնց են անցել գետը: Միայն հիշում էր, որ գետն անցնելիս կորցրել էր իր տրեխը, իսկ քանի որ քույրն իրենից մեծ էր, ամեն կերպ փորձում էր օգնել իրեն: Թուրքերը զգուշացրել էին, որ նրանք հանկարծ հետ չգան և չփնտրեն իրենց ծնողների և եղբայրներին: Պապս հիշում էր եղբայրներից միայն մեկի անունը՝ Հակոբ Տոնոյան:

Անցնելով Արաքսը՝ հանդիպել են մարդկանց, ովքեր նրանց տարել են Լենինականի (այժմ՝ Գյումրի) որբանոց: Քույրն իմացել է, որ իրենք հորաքույր ունեն, ով ապրում է Վրաստանում, և նրանք սկսել են փնտրել իրենց հորաքրոջը: Չափահաս դառնալուց հետո Զարնուշանը (Զարնիշան) գնացել է Վրաստան և այնտեղ ամուսնացել, իսկ պապս մնացել է որբանոցում, քանի որ նրան թույլ չէին տվել գնալ քրոջ հետ:

Պապս, իմանալով քրոջ տեղը, մի օր փախչում է որբանոցից և հասնում Սադախլու: Այնտեղ նա հարձուփորձ անելով գտնում է քրոջը, սակայն քանի որ քույրն ամուսնացած էր, պապիս հորեղբոր աղջիկը՝ Սիրանուշը, որը նույնպես Վրաստանում էր ապրում, պապիս տանում է իր տուն: Չափահաս դառնալուց հետո պապս փորձում է ինքնուրույն ապրել: Նա գնում է Մառնեուլի շրջանի Խոժոռնի գյուղ: Այնտեղ նա դիրք ու շնորհք է վայելել և իր խելացիությամբ ու շնորհքով դարձել է գյուղապետ: Այնուհետև հանդիպել է կնոջն, ով Արևելյան Հայաստանից հյուր էր գնացել իր մորաքրոջը, սիրահարվել և ամուսնացել է տատիս հետ: Տատս՝ Մարուս Բագրատի Հարությունյանն էր: Նրանք ունեցել են զավակներ՝ Սերոժ, Կառլեն, Ռոլանդ, Ռաֆիկ, Ռազմիկ և Ռայա Տոնոյանները: 

Պապս շատ է փորձել գտնել իր հարազատներին, հայտարարություն տալով «Հայրենիքի ձայն» թերթում, պատմում է Ռոլանդի կինը՝ Անժելա Տոնոյանը (Լալազարյանը): Նա միշտ փնտրում էր իր հարազատներին և մինչև վերջին պահը հույս ուներ, որ որևէ մեկը ողջ մնացած կլինի և ինքը կգտնի նրան: Երբ ամեն օր այցի էինք գնում պապիս ու տատիս, պապս բռնում էր ձեռքս, համբուրում և ասում «եկար ղուրբանեմ»: Երբ հիշում եմ այս խոսքերը, միշտ արտասվում եմ ու կարոտում նրան, քանի որ մի ուրիշ մարդ էր պապս, յուրահատուկ, և նրա աչքերի մեջ միշտ կարոտ ու թախիծ կար: Իսկ երբ շրջում էր ձեռքս, կոպեկանոց էր դնում բռիս մեջ: Երբ հացի էր նստում, սկզբից ուտում էր միսը, հետո մնացածը: Երբ հարցնում էի, թե ինչու է այդպես անում, ասում էր կարող է այդ «շները» հարձակվեն, գոնե մի կտոր միս կերած կլինեմ: Աչքը միշտ ճանապարհին ու կարոտն աչքերին: 

1957-ին պապս իր ընտանիքի հետ Վրաստանի Խոժոռնի գյուղից տեղափոխվում է Արևելյան Հայաստան և բնակություն հաստատում Իջևան քաղաքում: Բայց նրա տղաներց Սերոժ Տոնոյանը չի ցանկանում լքել իր ծննդավայրը և մինչ այժմ ապրում է Խոժոռնի գյուղում: Քույրը նույնպես մնում է այնտեղ: Պապս ապրում էր Էրգրի կարոտը սրտում»:

Աղբյուր` ArmenianGenocide100.org