Շախկախի վանք. Արցախի հուշարձանները
Շախկախի վանքը գտնվում է Հադրութի շրջանի Սարինշեն գյուղի հարավային մասում։
Ըստ Գտչավանքի վանահայր Առաքել Կոստանդյանցի՝ սրբավայրի անվանումը կապված է Պարսկաստանի Շաղախ նահանգից Ամարաս եկած և քրիստոնեությունը ընդունած մի պատանու անվան հետ, ով ժամանակի ընթացքում տարբեր հոգևոր գործառույթներ էր իրականացնում Ամարասի տաճարում։ Տղայի հայրը բռնությամբ փորձել է որդուն ետ տանել և ճանապարհին, երբ որդին փորձել է փախչել, զայրացած նրան սրախողխող է արել Դիզափայտ լեռան արևելեյան կողմում գտնվող մի լեռան ստորոտում։ Այդ պահին լույս է իջել սրբի մարմնի վրա և հայրը ուշքի գալով և զղջալով իր արածի համար, գնում է ոչ հեռու գտնվող Սպիտակ խաչ վանքը և վանականներին պատմում դեպքի մասին, ովքեր արդեն ծանոթ էին Սրբին։ Վանականները վանահոր գլխավորությամբ գալիս են այդ վայրը և «մարմինը ամփոփեցին նահատակության տեղում, ակներև մեծ լույս ճառագայթեց [շողշողաց] երկնքից սուրբ տապանի վրա, որից բժշկության բազում հրաշքներ եղան: Եվ սուրբ տապանի վրա մի եկեղեցի շինեցին»: Ըստ ներկայիս եկեղեցու բարավորի վրա պահպանված արձանագրության, այն կառուցվել է 1865 թվականին․ «1865 ամի կառուցաւ Սուրբ վանքս/ Շաղաղու՝ արդեամբ և ծախիւք/ Վըրդնաշատ գիւղի բնակիչ/ Աւագայ Գասպարեան՝ ի յիշատակ/ հանգուցեալ հոգւոյ իւրոց եւ համայն ննճեցելոց» :
Այս մասին ևս խոսում է Գտչավանքի վանահայրը․ «Մեր այս ժամանակում մի մարդ՝ անունը Ավագ, երկու աչքով կույր, յոթ տարի ուխտավոր մնաց սուրբ վկային, նորոգեց եկեղեցին: Դրա համար համառորեն ծոմ էր պահում, ոտնաբոկ այցելում էր սուրբ տապանին՝ առաջնորդ ունենալով քրոջը: Նույն գիշերը լիապես ողջացավ անբուժելի կուրությունից, որի համար երկուսն էլ ուխտեցին չամուսնանալ մինչև մահ, ծառայել միայն սուրբ գերեզմանին: Հին մատուռը ևս քանդեցին, նոր հիմք նետեցին և շինեցին, որի քարերը մարդիկ [բերեցին] սրբազան եպիսկոպոս Սարգսի հրամանով: Օծեցի ես անարժանս»: Հարկ է նշել, որ սրբավայրի մասին հիշատակություններ կան ավելի վաղ եղած աղբյուրներում։ Այսպես Աբրահամ անունով մի աբեղա ՌԼԳ (1584) տարում մի ավետարան է գրում․ «Երկիրս Դիզակայ եւ ի գեաղս Հատրութի յանապատս որ կոչի Շախկախ և ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստվածածնիս ի հայրապետութիւն Տավիթ կաթողիկոսի եւ ի սուրբ անապատիս առաջնորդութիւնն Յոհաննես եպիսկոպոսէս եւ յիշխանութիւնս Խոտայպանդին դառն եւ դժուարին ժամանակիս»։
Այն հիշատակվում է նաև 1673 թ․ Տյաք գյուղում գրված մի Ավետարանում․«յերկիրս Դիզակու ի գիւղս Դաք ընդ հովանեաւ սուրբ եւ նշանաւոր տեղւոջ, որ կոչի Շախկախ եւ այլ միաբանիցս Յակոբ եպիսկոպոսին եւ տէր Մկրտչին, տէր Բարսղին գրոց աշակերտ Սաղաթին»: Վանական համալիրը բաղկացած է եկեղեցուց, մատուռից և ուխտավորների սենյակից։ Եկեղեցին ուղղանկյուն հատակագծով միանավ սրահ է, արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով։ Մուտքն բացվում է հարավային կողմում։ Կառուցված է տեղական սրբատաշ ու կոպտատաշ քարով և կրաշաղախով, կամարները, մուտքի եզրաքարերը սրբատաշ են։ Եկեղեցու ներսում կա մի տապանաքար հետևյալ արձանագրությամբ․. «Այս է տապան Սուրբ Շաղախի Քրիստոնէից ուխտատեղի․ Ընծայեցի մեր ծնողաց յիշատակի․ Օվ որ կարթա Աստուած ողորմի»: Եկեղեցու արևմտյան մասում կա եկեղեցուն կից ավելի հին շինության ավերակ, որից պահպանվել է արևմտյան պատը։ Վանքի արևմտյան մասում գտնվում է ուխտավորների սենյակը։ Դռան բարավորի վրա պահպանվել է շինարարական արձանագրությունը․«Շինեալ յիշատակ միակ այս սենեակս/ Շուշի քաղաքացի Աւետիս Սարգսեան Սարտարեանցս/ բնակարան ուխտաւորաց ի սուրբ տեղեացս/ 1875 ամի փրկչական թուականացս»:
Վանական համալիրից եկեղեցին ամբողջությամբ վերանորոգվել է 2014 թվականին։
